سوال- چرا ذره گفته؟ چون ما کوچکتر از ذره هم داریم و چرا آن را نگفته است؟ توضیح :

نگاه شما به ذره و برداشتی که از آن دارید همان ذراتی هست که جلوی نور خورشید یا چراغ قابل رویت هستند ولی ما به آنها بی‌توجهیم. و این سوال هم از همین بابت هست ولی منظور از ذره کوچکترین چیزی هست که کوچکتر از آن قابل تصور نیست و اگر این معنا را برای ذره در نظر گرفتیم، باید بگوییم که خدا می‌گوید آن کوچکترین اعمالی را که شما نادیده می‌گیرید ما به حساب می‌آوریم. یعنی این حساب و کتاب را دقیق بدان که روی کوچکترین اعمال هم حساس باش.

ولی ما نوعا گرفتار این خاصیت هستیم که به قول معروف خار را در چشم دیگران می‌بینیم ولی تیرآهن را در چشم خودمان را نمی‌بینیم

آن روز مردم از جایگاه خود پراکنده و به سوی بهشت یا دوزخ روانه می‌شوند تا اعمال آنها به آنها نشان داده شود.

نحوه نشان دادن اعمال توضیح :

این بحث از اینجا نشأت می‌گیرد «لیروا اعمالهم» یا دیدن اعمال یعنی نشان دادن یا مانند فیلم؟ که در قالب تصاویری اعمال شما را به شما نشان می‌دهند، آیا این مراد هست؟ یا مراد نشان دادن خود عمل به عنوان جزاست؟ یعنی «یروا اعمالهم» به معنی این است که خود عمل را به عنوان جزا به انسان نشان می‌دهند؟ که اگر دومی باشد به همان معنایی هست که در کتاب نوشته‌ایم، یعنی «اشتاتا لیروا اعمالهم» یعنی آدمها هر کدام سر جای خودشان می‌روند تا نتیجه اعمال خود را ببینند.

آنهایی که عمل خیر انجام داده‌اند نتیجه اعمال خود را می‌بینند، طبیعتا در بهشت و آنهایی که اعمال شر انجام داده‌اند نتیجه اعمال خودشان را می‌بینند، طبیعتا در جهنم.

با توجه به بحث تجسم اعمال هم بحث دومی قابل قبول هست که خود عمل را به عنوان جزا به انسان نشان می‌دهند نه اینکه مانند فیلم خود عمل را به او نشان داده می‌شود و بعد جزا داده می‌شود.

منظور از فیلم هم این نیست که ویدئو سی دی به او نشان داده می‌شود، منظور از فیلم این است که یک‌بار عملی که به او نشان می‌دهند، ماهیت عمل را او خودش وجدان می‌کند و عذاب او خود عمل اوست! یک‌بار هم هست که عمل را نشان می‌دهند و به او می‌گویند که این است عمل تو.

آن غیبتی که می‌کردی ببین این است،‌ یا تهمتی که می‌زدی ببین این هست و مراد رویت بیرونی با چشم ظاهری است.

اگر مراد رویت با چشم ظاهر باشد پس نشان دادن عمل مساوی با جزا نیست و عمل را نشان می‌دهند و هر کسی را به سرجای خودش می‌برند.

ولی یک بار هم هست که نشان دادن عمل، به معنای خود جزا است. یعنی اگر عمل را به تو نشان دادند در همان قیامت، شروع به خوردن گوشت برادر مرده‌ات می‌کنی.

اگر در دنیا مال یتیم خورده‌ای، نشان دادن این عمل در قیامت همان هست که در روز قیامت شروع به خوردن آتش می‌کنی. اگر در دنیا شما امر به معروف کرده‌ای نشان دادنش به این است که شما در قیامت شروع به خوردن سیب و گلابی بهشتی می‌کنی. اگر در دنیا غض بصر کرده‌ای چی می‌شود و … پس می‌شود مراد از «یروا اعمالهم» وجدان کردن خود اعمال به عنوان جزا.

آیا مثقال به اثقال ربط دارد؟ توضیح :

ربط ندارد، ربط به این معنا که بگوییم که می‌خواهیم از ارتباط این دو باهم چیزی استفاده بکنیم، ولی حداقل البته بیشتر از این شاید بتوان استفاده کرد که این یک صنعت زیبای بیانی است، البته نمی‌خواهیم بگوییم قافیه، مانند سوره شمس که در اول می‌گوید «و نفس و ما سواها» بعد هم می‌گوید «فدمدم علیهم ربهم بذنبهم فسواها» که هر دو «سواها» هست ولی این کجا و آن کجا؟ در اینجا هم زمین اثقالش را بیرون می‌ریزد، هر کس مثقال ذره‌ای، در واقع حداقل یک لطافت معنایی دارد ولی بیشتر از آن در حد ربط نمی‌توان استفاده کرد.

آیا «فمن» با «ومن» فرق می‌کند؟ توضیح :

- «فاء» که در «فمن» هست آیه ۷ و ۸ را به گذشته متفرع می‌کند. و «واو» «و من یعمل» را به «فمن یعمل» قبلی عطف کرده است. پس «واو» برای عطف این دو آیه به هم هست ولی «فاء» برای عطف این دو آیه به مجموع قبل هست.

سوال از وحشت و تعجب

در این سیاق می‌فهمیم که این سوال انسان در مقام تعجب حیرت و ترس و وحشت هست و سوال صرفا خالی و استفهامی نیست، اما پاسخ می‌گیرد.

بیان یک حادثه آموزنده

سوال – به نظر می‌آید این سوال انسان که مطرح کردید با توجه به آن اتفاقاتی که در آن می‌افتد یک مقدار ضعیف هست، یعنی بیّن و آشکار هست و احتیاج به سوال ندارد.

جواب- این را به دو گونه می‌شود جواب داد. اولا یک ماجرایی برایتان بیاوریم که نکته‌ای که در آن هست آموزنده هست.

گروهی زلزله‌ای در گرگان را درک کرده بودند، ساعت یک و خورده‌ای نصف شب بود که خواب بودند و یک‌باره زلزله شد و از خواب پریدند و دیدند که زلزله شده و شروع کردند به دور خودشان چرخیدن.

زلزله جوری بود که اولا خیلی شدید و وحشت انگیز بود! و ثانیا صدای خیلی وحشت انگیزی داشت! یعنی داخل اتاقی که بودند، انگار چند تریلر در داخل اتاق باهم گاز می‌دادند؛ خیلی وحشت‌ناک بود. این گروه بلند می‌شوند و این زلزله ۸/۵ ریشتر بود و ۱۲ ثانیه طول کشید.

در این ۱۲ ثانیه احدی نتوانسته بود که در را باز کند و فرار کند و احدی به این کار اقدام هم نکرد! و در این ۱۲ ثانیه همه دور هم چرخیدند! و به محض اینکه زلزله خوابید همه از در به بیرون دویدند! هیچ کس قدرت فرار کردن را نداشت به همان عبارت قرآنی که «و تری الناس سکری و ما هم بسکاری و لکن عذاب الله شدید».

جوری بود که یکی از اعضای آن خانواده یک بچه نوزادی داشت که او را روی زمین می‌کشید و بچه ۶ ساله را بغل گرفته بود! یعنی از هول بچه ۵ یا ۶ ساله در بغل و نوزاد در زمین کشیده می‌شد! و همه چیز به هم ریخته بود.

یکی از آنها در آخرین لحظات آخرین اقدامی که به ذهنش رسید، بعد از این که عقلش سرجایش آمد کرد، این بود که دستش را روی سرش گذاشت و گفت که الان سقف می‌ریزد.

حالا این یک زلزله معمولی و عادی دنیوی بوده است و اینها که زلزله نیست و زلزله پیش روست.

- اینکه پیامبر گرامی اسلام به آنها می‌گوید «لا اعبد ما عبدتم»، آیا اختصاصی پیامبر است یا امکان توسعه وجود دارد؟ توضیح : نه. امکان توسعه وجود دارد، چون هیچ قرینه‌ای بر اختصاص وجود ندارد. یعنی چون تو پیغمبری چنین وظیفه‌ای داری؟ یا سایر رهبران هم دارند؟ سایر رهبران هم دارند، و اختصاصی وجود ندارد.

مجموعه‌ای از اعتقادها و باورها.

چون مشرکان می‌خواهند خدای پیامبر را در کنار خدایان خود بپرستند، پس پیامبر می‌فرماید که خدایی را که شما این گونه می‌خواهید بپرستید، خدای من نیست. خدای پیغمبر به قید وحدت خدای پیغمبر است. و اگر آن قید برداشته شود و در کنار لات و عزی و هبل قرار گیرد، اسمش هر چیزی باشد، دیگر خدای واحد نیست.

این سوره طمع کافر را می‌رساند که: تا دیروز که ما به تو می‌گفتیم که از دین خودت دست بردار، تو دست بر نداشتی، ولی امروز می‌گوییم که سازش.

تو از دین خودت دست برندار، ولی ما را هم نفی نکن. که این هم ناممکن است. چون جمع بین شرک و توحید ناممکن است. و کافر مادام علی الشرک، نمی‌تواند خدای واحد را بپرستد.

«لکم دینکم ولی دین» را، به اشتباه «عیسی به دین خود و موسی به دین خود» می‌پندارند، که به من چه! راه به سوی خدا زیاد است، دین تو برای تو و دین من برای خودم، این طور نیست، این آیه در پاسخ دعوت به سازش است که ما سازش برایمان ممکن نیست.

– «مِن الکفار» یعنی چه؟ توضیح :
– در مورد حروف اشکالی که ما با آن مواجه می‌شویم، این است که مثلا «مِن الکفار یضحکون» در زبان ما معنا ندارد و نمی‌توانیم‌، بگوییم که مومنان از کافران می‌خندند، در این صورت «من» را «من به معنا به» می‌گیریم، در صورتی که «من» در زبان عربی جایگاه خودش را دارد، و در این موارد باید اصطلاح را به اصطلاح ترجمه کنیم تا چنین اشکالی پیش نیاید.

– مگر جهت هدایتی یک سیاق می‌تواند در جهت هدایتی سیاق دیگری دخیل باشد؟ توضیح :

– بله مخصوصا در سیاقی که خود سیاق مستقیما به بحث سیاق قبلی نظارت دارد، سیاق دوم سیاقی نیست که کاملا مستقل عمل کند، بلکه خود سیاق که با «کلا» شروع شده است، پیامش این است که بحث این سیاق به سیاق قبلی نظارت دارد.

این عناوینی که بیان شده است،‌ علاوه بر اینکه بیان کننده محتوای معنون خودش است، راهنمای ارتباط کلامها با یکدیگر هم هست، یعنی سلسله کلامها که چطور به هم ربط پیدا می‌کنند و بحث از کجا به کجا می‌رود را هم نشان می‌دهد.

در نوشتن جهت هدایتی در قدم اول به خود آیات نظر می‌شود ولی در قدم بعدی رابطه بین سیاقها هم کشف می‌شود و این کشف رابطه در این عنوان اثر می‌گذارد و این عناوینی که داده شده است، عناوین نهایی است

– آیا «کلا سیعلمون» با «ثم کلا سیعلمون» فرق دارند؟ توضیح :

– «ثم کلا سیعلمون» دوم تاکید «کلا سیعلمون» اول است، اما اگر بخواهیم یک معنای دیگری هم علاوه بر تاکید استفاده کنیم، می‌توان گفت که «کلا سیعلمون» اول ناظر به حادثه مرگ است و با مرگ، پرده‌ها کنار می‌رود و روشن می‌شود که انکارشان بی‌جا بوده است، ولی «ثم کلا سیعلمون» که با «ثم» تراخی هم همراه است، ناظر است به صحنه قیامت که در خود یوم الفصل حاضر می‌شوند. در ضمن اگر تاکید هم گرفته شود، فوت معنا نشده است.