" العزیز" یعنی چه؟ توضیح : براى (( عزیز )) دو معنا هست که به هر دو معنا خداى متعال عزیز است :
یکى عزت در مقابل ذلت و زبونى . هر موجودى غیر از خدا زبون است یعنى اگر از نظرى عزت دارد از نظرى دیگر ذلت دارد . هر عزیزى در عالم آمیخته اى است از عزت و ذلت . هیچ موجودى از خودش استقلال ندارد همه موجودها وابسته به موجود دیگر و اسیر و مقهود موجود دیگر هستند .

حال مثالهاى کوچک راجع به خود انسانها ذکر مى کنیم :
یک انسان اگر همه مردم دنیا را هم ذلیل کرده باشد در مقابل همه مردم دیگر عزیز باشد و یک فرد هم باقى نمانده باشد الا اینکه او عزت خودش را بر وى ثابت کرده است در عین حال همان آدم ذلیل همین هواست اگر دو دقیقه همین هوا به او نرسد کارش ساخته است یا ذلیل یک میکروب کوچک در درون خودش مى شود اما آن عزیزى که در ذات او ذلت و خوارى اصلا نمى تواند وجود داشته باشد چون ما فوق همه موجودات است خداست .

معنى دیگر ((عزیز )) همین است که ما مى گوییم (( گرانبها )) . مى گوییم فلان شىء عزیز است یعنى گرانبهاست . اشیاء بى مانند و نایاب که مثلشان نایاب است براى انسان فوق العاده گرانبهاست ( عزیز الوجود ) . خداى متعال عزیز است یعنى فوق العاده گرانبهاست . عزیز به این معنا ارزش خدا براى بشر را بیان مى کند .

عزیز به معناى اول ارزش فى نفسه است اما این دومى ارزشش براى بشر است :
( خدا ) خیلى گرانبهاست خیلى عزیز است خیلى دوست داشتنى است .

چرا فرمود " أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ" ؟ توضیح : استفهام از کیفیت فعل رب است نه خود فعل .چرا که کیفیتش دلالت بر قدرت صانع و علم و حکمتش دارد و اینکه طیر، اصحاب فیل را مورد رمی قرار دادند و نه سایرین را و همین اماره کافیه بر صنع الهی است.

چرا اصحاب یمین در رهن دستاوردشان نیستند؟ توضیح : کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ الا اصحاب الیمین :

" رهینه" از ماده" رهن" به معنى" گروگان" است، و آن وثیقه‏ اى است که معمولا در مقابل" وام" مى‏ دهند، گویى تمام وجود انسان در گرو انجام وظائف و تکالیف او است، هنگامى که آن را انجام مى‏ دهد آزاد مى‏ گردد و گرنه در قید اسارت باقى خواهد ماند.
لذا بلافاصله مى‏ فرماید:" مگر اصحاب الیمین (که از قید این اسارت آزادند)" (إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ).

در اینکه" استثناء" در اینجا" متصل" است یا" منقطع" بعضى مانند مرحوم شیخ طوسى در" تبیان" آن را" منقطع" گرفته ‏اند، و بعضى مانند" روح البیان" آن را متصل مى‏ دانند، این تفاوت مربوط به تفسیرهاى مختلفى است که مورد مفهوم" رهینه" وجود دارد. مطابق تفسیرى که برگزیده ‏ایم استثناء منقطع است، و طبق تفسیر دیگر استثناء متصل خواهد بود (دقت کنید).
تفسیر نمونه، ج‏25، ص: 251
نیز مراجعه کنید به یادداشت ذیل آیه 21 سوره طور که : " کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِین

چرا از تعبیر " مساق" استفاده فرمود و چرا "الی ربک" جلوتر از " یومئذ المساق" ذکر شد؟ توضیح : کلمه" مساق" مصدر میمى است، که همان معناى مصدر (سوق) را مى‏دهد، و مراد از اینکه در قیامت یا در روز مرگ سوق به سوى خداى تعالى است، این است که بازگشت به سوى اوست، و اگر از بازگشت، به مساق تعبیر آورد، براى اشاره به این بود که آدمى در این بازگشت، اختیارى از خود ندارد، مانند حیوانى که دیگرى او را مى‏ راند، آدمى را هم دیگرى به سوى این سرنوشت مى‏ برد، و او خود هیچ چاره ‏اى از آن ندارد، پس او به حکم" إِلى‏ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ" از روز مرگش به سوى پروردگارش رانده مى‏ شود، تا به حکم" إِلى‏ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ" در قیامت بر او وارد شود. و اگر در باره اینکه چرا جمله" الى ربک" جلوتر از جمله" یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ" ذکر شده؟ بگوییم به منظور افاده حصر بوده، آن وقت آیه شریفه مى‏ فهماند که غایت و نقطه نهایى هستى برگشتن به خداى تعالى است.
بعضى گفته ‏اند: مضافى از کلام حذف شده، و جلوتر آمدن جمله" الى ربک" براى افاده حصر است، و تقدیر کلام" الى حکم ربک یومئذ المساق" است، یعنى در آن روز او را مى ‏رانند تا خداى تعالى درباره ‏اش به حکم خود حکم فرماید، و یا تقدیرش" الى موعد ربک" است، و موعد پروردگار یا بهشت است، و یا دوزخ.
بعضى دیگر گفته ‏اند: منظور از اینکه فرموده" مساق" به سوى خداى تعالى است، این است که سائق و راننده تنها خداى تعالى است و لا غیر. و لیکن وجه صحیح همان است که گذشت.

چرا فرمود القای معاذیر؟ توضیح : در کشاف ج4 ص 661 گفته : کلمه" معاذیر" جمع معذار است، و" معذار" به معناى ستر و پوشش است، و معناى آیه این است که انسان خودش را خوب مى ‏شناسد، هر چند که براى نهان کردن نفس خود پرده‏ ها بیندازد، چون همان نفسش شاهد علیه او است.
ترجمه تفسیری آیات این است:
آن روز انسان از آنچه پیش فرستاده ( کارهای نیک یا بدی که خود کرده ) و از آنچه بعد آورده ( سنّت های پسندیده یا ناپسندی که بر جای نهاده است ) خبر داده می شود ( و به هر نیک و بدى که در مقدم و مؤخر عمر کرده و از نتیجه همه آگاه خواهد شد ) (13).
بلکه (اخبار هم لازم نیست و) انسان خود بر (نیک و بد) خویش بسی بینا ( و از حقیقت خویش و اعمالش به خوبى آگاهست ) (14).و هر چند (پرده‏ هاى) عذر بر (چشم بصیرت) خود بیفکند (و برای توجیه گناهانش بهانه ها بتراشد)

آیا این آیه مربوط به نماز های پنجگانه است؟ توضیح : خیر ....
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا" کلمه" من" براى تبعیض است، و مراد از" سجود براى خدا" نماز خواندن است، و مضمون این دو آیه که همان ذکر نام خدا در بکره و اصیل و سجده براى او در پاسى از شب باشد، با نماز صبح و عصر و مغرب و عشا تطبیق مى‏شود، و همین مؤید آن احتمال است که‏ این آیات در مکه یعنى قبل از واجب شدن نمازهاى پنجگانه نازل شده باشد، چون آیه‏اى که مشتمل بر نمازهاى پنجگانه است آیه" أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ" «1» است.
پس در حقیقت دو آیه مورد بحث نظیر آیه" وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ" «2»، و آیه" وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ" «3» است. ترجمه تفسیر المیزان، ج‏20، ص: 227

" سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ" یعنی چه؟ توضیح : وقتى مى ‏گویند: فلانى براى فلان کار فارغ شد مى‏ فهماند که قبلا مشغول کارى دیگر بوده، آن را به خاطر این کار رها کرده، چون این کار را مهم‏تر دانسته.
و بنا بر این، معناى جمله" سَنَفْرُغُ لَکُمْ" این مى‏ شود که ما به زودى بساط نشأه اول خلقت را در هم مى‏ پیچیم، و به کار شما مشغول مى ‏شویم. آن گاه آیات بعدى بیان مى ‏کند که منظور از مشغول شدن خدا به کار جن و انس این است که ایشان را مبعوث نموده، و به حسابشان رسیدگى نموده، و بر طبق اعمالشان جز ایشان مى‏ دهد، خیر باشد خیر و شر باشد شر، پس فراغ براى جن و انس تعبیرى است استعاره به کنایه از تبدل نشأه دنیا به نشأه آخرت.

فرق حرث و زرع چیست ؟ توضیح : «حرث» به معنای کاشتن و بذرافشانی کردن و نیز به معنای کشتزار است(مفردات ص 226) و زرع نیز همینطور اما اختصاصا به معنی "رویاندن"(الزَّرْعُ : الإنبات، و حقیقة ذلک تکون بالأمور الإلهیّة دون البشریّة) است.
کارِ کشاورز حَرث است او حارث است نه زارع:
حارث یعنی کسی که بذرافشانی می‌کند ... لذا فرمود (أَفَرَأَیْتُم مَّا تَحْرُثُونَ) کارِ یک باغدار, کار یک زمین‌دار کارش حرث است و نه زرع, حرث عبارت از نقل این گندم به دل خاک همین, اما مُرده را زنده کردن, این گندمِ جامدِ مُرده را حیات دادن این دیگر کارِ او نیست .... لذا فرمود (ءَأَنتُمْ تَزرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ) زارع ماییم, ما حیات‌بخشیم...

این روز که همه به ملاقاتش می رویم و درآن ما را " صعق" خواهند کرد، چه روزی است؟ و صعق چیست؟ توضیح : ریشه صعق از صاعقه زدگی است و صعق را غشیان یا غشی علیه هم معنا کرده اند اما عرب چون موت و هلاک را در آن می دیده در معنی مرگ وهلاک بارزتر است... یُصْعَقُونَ اى یهلکون وبالفارسیة هلاک کرده شوند وهو على البناء للمفعول من صعقته الصاعقة او من اصعقته اماتته وأهلکته ..... در روان جاوید و نیز در برخی ترجمه های قدیم و ملتزم به ترجمه دقیق" هلاک کرده می شوند" آمده تا صیغه مجهول حفظ گردد.... البته مرحوم شعرانی "هلاک گردانیده شوند" نوشته اند ...پس در آن مرحله عجیب که نفخة الصعق است همه می میرند و شاید بتوان گفت مدهوش و بیهوش کرده شده و می میرند اما صاعقه زدگی معنا ندارد ....بتعبیر قرآن فصعق من فی السماوات و الارض الا من شاء الله همه عوالم دچار اماته میشوندتا ذات حی لایموت به ملک الموت میفرماید: مت یا ملک الموت !
و طبق روایات ٤٠٠ سال الهی زمان میبرد و سه بار می پرسد لمن الملک الیوم؟
و خود می فرماید لله الواحدالقهار
سپس نفخة الثانیة و احیا ست و رادفه بعدالراجفة

وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ یعنی چه؟ توضیح : حرف" باء" در جمله" بحمد ربک" باء مصاحبت است، و آیه چنین معنا مى ‏دهد:
و پروردگارت را تسبیح گوى، و او را منزه بدار، اما در حالى که تسبیحت مقارن با حمد خدا باشد.