توضیح : پس جمله «وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها» هر چند ظاهر در این است که آیت همان زمین است، لیکن این قسمت از آیه زمینه و مقدمه است براى جمله «وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا ... » و مى‏خواهد اشاره کند به اینکه: این غذاهاى نباتى (که شما در اختیار دارید) از آثار زنده کردن زمین مرده است، که خدا حیات در آن مى‏دمد و آن را که زمینى مرده بود مبدل به حبوبات و میوه‏ها مى‏کند تا شما از آن بخورید.
بنا بر این به یک نظر آیت خود زمین نیست، بلکه زمین مرده است، از این جهت که مبدأ ظهور این خواص است، و تدبیر ارزاق مردم به وسیله آن تمام مى‏شود.
و جمله «فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ» تفریع و نتیجه‏گیرى از بیرون آوردن حبوبات از زمین است، چون با خوردن حبوبات تدبیر تمام مى‏شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مؤید اینکه: کلمه «ما» نافیه است، آیه اواخر سوره است که در مقام منت‏گذارى بر مردم به خلقت چارپایان، به منظور تدبیر امر ارزاق آنان و حیاتشان مى‏فرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً ... وَ مِنْها یَأْکُلُونَ وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ» چون در این آیه نیز مى‏فرماید: خلقت چارپایان که وسیله اکل و شرب شماست، عمل دست من است، یعنى عمل دست شما نیست، در نتیجه کلمه «ما» در آیه مورد بحث نافیه است.
ولى بعضى از مفسرین (روح المعانى، ج 23، ص 8) احتمال داده‏اند که کلمه «ما» موصوله، و عطف بر «ثمره» باشد. و معنایش چنین باشد که: ما باغهایى از نخیل و اعناب قرار دادیم تا مردم از میوه‏اش و از آنچه به دست خود از میوه‏اش درست مى‏کنند مانند سرکه و شیره، و چیزهاى دیگرى که از خرما و انگور مى‏گیرند بخورند.
این وجه هر چند به نظر بعضى‏ها (روح المعانى، ج 23، ص 8) از وجه سابق بهتر آمده، و لیکن به نظر ما وجه خوبى نیست، براى اینکه مقام، مقام بیان آیاتى است که بر ربوبیت خداى تعالى دلالت مى‏کند، و در این مقام مناسب آن است که امورى از تدابیر خاص به خدا ذکر شود، و مناسبت ندارد که سخن از سرکه گرفتن و شیره درست کردن که از تدابیر انسانها است به میان آید، چون ذکر آن هیچ دخالتى در تتمیم حجت ندارد.
ممکن است کسى در جواب ما بگوید: منظور از ذکر تدابیر انسانها، از این جهت است که باز بالأخره منتهى به تدبیر خدا مى‏شود، چون خداى تعالى بشر را هدایت کرد به اینکه از خرما و انگور شیره و سرکه بگیرند، و این خود از تدبیر عام الهى است. در پاسخ مى‏گوییم اگر منظور این بود جا داشت بفرماید: «لیاکلوا من ثمره و مما هدیناهم الى عمله- تا از میوه آن نخیل و اعناب، و نیز از آنچه ما هدایتشان کردیم که از آن دو میوه درست کنند بخورند» تا شنونده توهم نکند که انسانها هم در تدبیر سهمى دارند.
بعضى دیگر (روح المعانى، ج 23، ص 8) احتمال داده‏اند که کلمه «ما» نکره موصوفه باشد، و عطف باشد بر «ثمره» و معنا چنین باشد: تا از میوه آن و از چیزى که دست خودشان درستش کرده بخورند.
لیکن این وجه هم به عین آن دلیلى که در وجه قبلش گفتیم، درست نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله «أَ فَلا یَشْکُرُونَ» ناسپاسى مردم را تقبیح نموده، آنان را در این کار سرزنش مى‏کند. و سپاسگزارى مردم از خدا در برابر این تدبیر به این است که: نعمتهاى جمیل خدا را عملا و نیز به زبان اظهار بدارند، و خلاصه اظهار کنند که بندگان او، و مدبر به تدبیر اویند، و این خود عبادت است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله «مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ» با جمله بعدیش، بیان براى ازواج است. آنچه که زمین مى‏رویاند، عبارت است از نباتات، و ممکن هم هست بگوییم شامل حیوانات (که یک نوع از آن آدمى است) نیز مى‏شود، چون اینها هم از مواد زمینى درست مى‏شوند، خداى تعالى هم در باره انسان که گفتیم نوعى از حیوانات است فرموده: «وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً» (نوح/17) باز مؤید این احتمال ظاهر سیاق است که شامل تمامى افراد مبین مى‏شود، چون مى‏بینیم که حیوان را در عداد ازواج نام نبرده، با اینکه زوج بودن حیوانات در نظر همه از زوج بودن نبات روشن‏تر بود. پس معلوم مى‏شود منظور از «مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ- هر چه را که زمین از خود مى‏رویاند» همه گیاهان و حیوانات و انسانهاست.
«و من انفسهم»- یعنى از خود مردم و «مِمَّا لا یَعْلَمُونَ» یعنى از آنچه مردم نمى‏دانند و آن عبارت است از مخلوقاتى که هنوز انسان از وجود آنها خبردار نشده، و یا از کیفیت پیدایش آنها، و یا از کیفیت زیاد شدن آنها اطلاع پیدا نکرده.
و چه بسا بعضى (تفسیر کشاف، ج 14، ص 15) در تفسیر این آیه گفته‏اند که: «مراد از «ازواج» انواع و اصناف است، نه نر و ماده بودن موجودات، و معناى آیه این است که: «منزه است آن خدایى که همه انواع موجودات را او آفریده» ولى آیات دیگرى که متعرض خلقت ازواج است، با این گفتار سازگار نیست، مانند آیه «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (ذاریات/49) علاوه بر این اصولا مقارنه دو چیز با هم، و نوعى تالف و ترکب، از لوازم مفهوم زوجیت است، و بنا بر معانى که کرده‏اند، نه مقارنتى در کار است، و نه تالف و ترکبى. [ بستن توضیحات ]