کلمه «ما» در جمله «و ما عملته» نافیه است و معنایش این است که: تا از میوه آن بخورند، میوهاى که دست خود آنان درستش نکرده تا در تدبیر ارزاق شریک ما باشند، بلکه ایجاد میوه و تتمیم تدبیر ارزاق به وسیله آن از چیزهایى است که مخصوص ماست، بدون اینکه از آنها کمکى گرفته باشم، پس با این حال چه مىشود ایشان را که شکرگزارى نمىکنند.
توضیح : مؤید اینکه: کلمه «ما» نافیه است، آیه اواخر سوره است که در مقام منتگذارى بر مردم به خلقت چارپایان، به منظور تدبیر امر ارزاق آنان و حیاتشان مىفرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً ... وَ مِنْها یَأْکُلُونَ وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ» چون در این آیه نیز مىفرماید: خلقت چارپایان که وسیله اکل و شرب شماست، عمل دست من است، یعنى عمل دست شما نیست، در نتیجه کلمه «ما» در آیه مورد بحث نافیه است.
ولى بعضى از مفسرین (روح المعانى، ج 23، ص 8) احتمال دادهاند که کلمه «ما» موصوله، و عطف بر «ثمره» باشد. و معنایش چنین باشد که: ما باغهایى از نخیل و اعناب قرار دادیم تا مردم از میوهاش و از آنچه به دست خود از میوهاش درست مىکنند مانند سرکه و شیره، و چیزهاى دیگرى که از خرما و انگور مىگیرند بخورند.
این وجه هر چند به نظر بعضىها (روح المعانى، ج 23، ص 8) از وجه سابق بهتر آمده، و لیکن به نظر ما وجه خوبى نیست، براى اینکه مقام، مقام بیان آیاتى است که بر ربوبیت خداى تعالى دلالت مىکند، و در این مقام مناسب آن است که امورى از تدابیر خاص به خدا ذکر شود، و مناسبت ندارد که سخن از سرکه گرفتن و شیره درست کردن که از تدابیر انسانها است به میان آید، چون ذکر آن هیچ دخالتى در تتمیم حجت ندارد.
ممکن است کسى در جواب ما بگوید: منظور از ذکر تدابیر انسانها، از این جهت است که باز بالأخره منتهى به تدبیر خدا مىشود، چون خداى تعالى بشر را هدایت کرد به اینکه از خرما و انگور شیره و سرکه بگیرند، و این خود از تدبیر عام الهى است. در پاسخ مىگوییم اگر منظور این بود جا داشت بفرماید: «لیاکلوا من ثمره و مما هدیناهم الى عمله- تا از میوه آن نخیل و اعناب، و نیز از آنچه ما هدایتشان کردیم که از آن دو میوه درست کنند بخورند» تا شنونده توهم نکند که انسانها هم در تدبیر سهمى دارند.
بعضى دیگر (روح المعانى، ج 23، ص 8) احتمال دادهاند که کلمه «ما» نکره موصوفه باشد، و عطف باشد بر «ثمره» و معنا چنین باشد: تا از میوه آن و از چیزى که دست خودشان درستش کرده بخورند.
لیکن این وجه هم به عین آن دلیلى که در وجه قبلش گفتیم، درست نیست.
[ بستن توضیحات ]