«شجره معروشه» آن درختى را گویند که شاخه‏هایش به وسیله داربست بالا رفته و یکى بر بالاى دیگرى قرار گرفته باشد، مانند درخت انگور. و «عرش» در اصل لغت به معناى رفع و بلندى است. بنا بر این، «جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ» عبارت خواهد بود از تاکستانها و باغهاى انگور و مانند آنها، و "جنات غیر معروشات" باغهایى که درختهاى آن بر تنه خود استوار باشد نه بر داربست. [ نظرات / امتیازها ]

اینکه فرمود: «وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ» معنایش این است که خوردنى‏ها و دانه‏هاى آن زرع مختلف است، یکى گندم است و یکى جو، یکى عدس است و آن دیگرى نخود. [ نظرات / امتیازها ]

مقصود از «متشابه» و «غیر متشابه» در جمله «وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ» بطورى که از سیاق برمى‏آید این است که هر یک از آن میوه‏ها از نظر طعم و شکل و رنگ و امثال آن هم متشابه دارد و هم غیر متشابه. [ نظرات / امتیازها ]

«کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ ...» امرى که در اینجا است امر وجوبى نیست، بلکه تنها اباحه را مى‏رساند، چون از اینکه قبلا مساله خلقت جنات معروشات و نخل و زرع و غیر آن را خاطر نشان ساخته بود به دست مى‏آید که امر به خوردن از میوه‏هاى آنها امر در مورد توهم منع است و معلوم است در چنین موردى صیغه امر تنها اباحه را مى‏رساند نه وجوب را. در حقیقت تقدیر کلام این است که: «خداوند آن کسى است که جنات و نخل و زرع را آفرید و به شما دستور داد تا از میوه‏هاى آنها بخورید و امر فرمود که در موقع چیدن آن حق واجبش را بپردازید، و شما را از اسراف در آن منع و نهى کرد» و این سیاق بهترین دلیل است بر اینکه معناى «دستور داد» این است که به شما اجازه داد. [ نظرات / امتیازها ]

مقصود از «حق» در جمله «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» آن حق ثابتى است که متعلق به میوه‏هاى مذکور مى‏شود. حال آیه شریفه به طور اجمال و سربسته از میوه‏ها و حبوبات حقى براى فقرا قائل شده، و فرموده که در روز درو غلات و چیدن میوه‏ها حق فقرا باید داده شود. و این اشاره به حکم عقل است، و در حقیقت حکمى را که عقل در این باره دارد امضاء کرده نه اینکه بخواهد مساله زکات را خاطرنشان سازد، چون این آیه شریفه در مکه نازل شده و تشریع زکات و وجوب آن در مدینه اتفاق افتاده. علاوه بر این، اگر آیه شریفه راجع به زکات واجب مى‏بود مى‏بایست زکات در همه انواع نامبرده در آیه واجب بوده باشد، و حال آنکه در میان آنها چیزهایى هست که زکات ندارد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

اینکه فرمود: «و لا تسرفوا» معنایش این است که در استفاده از این میوه‏ها و غلات از آن حدى که براى معاش شما صالح و مفید است تجاوز مکنید، درست است که شما صاحب آن هستید و لیکن نمى‏توانید در خوردن آن و بذل و بخشش از آن زیاده روى کنید، و یا در غیر آن مصرفى که خدا معین نموده به کار بزنید مثلا در راه معصیت خدا صرف نمایید. و همچنین فقیرى که از شما مى‏گیرد نمى‏تواند در آن اسراف نموده مثلا آن را تضییع کند. پس آیه مطلق و خطاب آن شامل جمیع مردم است چه مالک و چه فقیر.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

معصوم(علیه‌السلام) در ذیل جمله «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ» فرمود: مقصود از «جنات» بستانها است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

امام صادق(علیه‌السلام) در معناى جمله «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» فرمود: حق از خوشه (گندم و جو ...) یک دسته و از خرما هنگامى که چیده شود یک مشت است. سپس اضافه کرد که از ایشان پرسیدم آیا ممکن است انسان این حق را بعد از بردن خرمن به خانه بپردازد؟ فرمود: نه اگر قبل از بردنش بپردازد به سخاوت وى نزدیکتر است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

حضرت ابى الحسن رضا(علیه‌السلام) در معناى جمله «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا» فرمود: پدرم بارها مى‏فرمود: اسراف در روز درو و روز چیدن خرما به این است که انسان با دو مشت خود بدهد. آن گاه فرمود پدرم وقتى در چنین مواقعى به غلامى برمى‏خورد که با دو مشت خود صدقه مى‏داد، صدایش مى‏زد و مى‏فرمود: خرما را مشت مشت و سنبل (خوشه) را دسته دسته بده.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

اهل مدینه رسم‏شان این بود که وقتى موسم چیدن خرما مى‏رسید خوشه خرما را از درخت پایین آورده آن را مى‏گذاشتند در مسجد تا فقرا از آن استفاده کنند، هر سائلى مى‏آمد که با چوب به آن خوشه مى‏زد و آنچه مى‏ریخت مى‏خورد و آیه شریفه «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» به همین مناسبت نازل گردید.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در ذیل آیه «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» فرمود: آن حق عبارت است از آنچه از سنبل‏ها مى‏ریزد.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

1- از ابن عباس روایت کرده‏اند که در تفسیر «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ» گفته است: این آیه را آیه مربوط به صدى ده و صدى پنج نسخ کرده است.

علامه طباطبایی: نسبتى که میان این آیه و آیه زکات است نسبت نسخ نیست، چون تنافى و تضادى در میان آن دو دیده نمى‏شود چه اینکه قائل به وجوب صدقه باشیم و چه به استحباب آن.

2-و نیز از ضحاک روایت کرده‏اند که گفته است: آیه زکات تمامى آیات راجع به صدقه را نسخ کرده است.

علامه طباطبایی: اشکال بالا بر این قول نیز وارد است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 -در آیات گذشته از این سوره ، سخن از احکام خرافى بت پرستان در میان بود، که از زراعت و چهارپایان نصیبى براى خدا قرار مى دادند، و عقیده داشتند که این سهام باید به شکل مخصوصى مصرف گردد، و سوار شدن بر پشت بعضى از چهارپایان را تحریم مى کردند و بچه هاى خود را براى بعضى از بتها قربانى مى نمودند.
آیه فوق و آیه اى که بعد از این مى آید در حقیقت پاسخى به تمام این احکام خرافى است ، زیرا صریحا مى گوید
خالق تمام این نعمتها خدا است ، او است که همه این درختان و چهارپایان و زراعتها را آفریده است و هم او است که دستور داده از آنها بهره گیرید و اسراف نکنید، بنابراین غیر او نه حق تحریم دارد و نه حق تحلیل .
2 - در اینکه جمله اذا اثمر (هنگامى که میوه دهد) با ذکر کلمه ثمره قبل از آن چه منظورى را تعقیب مى کند، در میان مفسران گفتگو است ، ولى ظاهرا هدف از این جمله این است که به مجرد اینکه میوه بر درختان ، و خوشه و دانه در زراعت آشکار شود، بهره گرفتن از آنها مباح و جائز است ، اگر چه حق مستمندان هنوز پرداخته نشده است و این حق را تنها در موقع چیدن میوه و در درو کردن (یوم الحصاد) باید پرداخت (دقت کنید).
3 - منظور از این حق که بهنگام درو باید پرداخت چیست ؟ بعضى معتقدند همان زکات واجب ، یعنى یکدهم و یک بیستم است ، ولى با توجه به اینکه این سوره در مکه نازل شده و حکم زکات در سال دوم هجرت و یا بعد از آن در مدینه نازل گردیده است ، چنین احتمالى بسیار بعید به نظر مى رسد.
در روایات فراوانى که از اهلبیت (علیهم الاسلام ) به ما رسیده و همچنین در بسیارى از روایات اهل تسنن این حق ، غیر از زکات معرفى شده و منظور از آن چیزى است که بهنگام حضور مستمند در موقع چیدن میوه و یا درو کردن زراعت به او داده مى شود، و حد معین و ثابتى ندارد.
و در این صورت آیا این حکم واجب است یا مستحب ، بعضى معتقدند که یک حکم وجوبى است که قبل از تشریع حکم زکات بر مسلمانان لازم بوده ولى بعد از نزول آیه زکات ، این حکم منسوخ شد، و حکم زکات با حد و حدود معینش به جاى آن نشست .
ولى از روایات اهلبیت (علیهم السلام ) استفاده مى شود که این حکم نسخ نشده و به عنوان یک حکم استحبابى هم اکنون به قوت خود باقى است .
4 - تعبیر به کلمه یوم ممکن است اشاره به این باشد که چیدن میوه ها و درو کردن زراعتها بهتر است در روز انجام گیرد، اگر چه مستمندان حاضر شوند و قسمتى به آنها داده شود، نه اینکه بعضى از افراد بخیل ، شبانه این کار را بکنند، تا کسى با خبر نشود، در روایاتى که از طرق اهلبیت (علیهم السلام ) به ما رسیده نیز روى این موضوع تاکید شده است . [ نظرات / امتیازها ]

«جَنّات»، باغ‏هاى پر درخت و زمین‏هاى پوشیده از زراعت است. «معروش»، درختى است که نیاز به داربست دارد. «اُکُل» به معناى مأکول و خوراکى است.
در آیه 99 همین سوره خواندیم: «اُنظروا الى ثمره اذا أثمر» هنگامى که درخت بار آورد، با دقّت به آن نگاه کنید. در این آیه مى‏خوانیم که «کلوا من ثمره اذا اثمر»، هنگامى که بار داد، بخورید. نتیجه اینکه: خوردن باید با تأمّل و دقّت باشد، نه غافلانه.
امام باقرعلیه السلام پس از تلاوت این آیه فرمود: شخصى زراعتى داشت که تمام محصولاتش را صدقه مى‏داد و خود و عیالش بى‏چیز مى‏ماندند. خداوند این عمل را اسراف خواند. [490]
این آیه، درس خداشناسى را همراه با اجازه مصرف خوارکى‏ها و رسیدگى به طبقات محروم و انفاق به آنان و اعتدال داشتن و زیاده‏روى نکردن در مصرف و انفاق را بیان مى‏کند. «انشأ، کلوا، آتو، لا تسرفوا» چنانکه در جاى دیگر نیز مى‏خوانیم: «و الّذین اذا انفقوا لم‏یسرفوا و لم‏یقتروا و کان بین ذلک قواماً» [491]
امام صادق‏علیه السلام ذیل این آیه فرمودند: حتّى اگر مسلمان یافت نشد، حقِ‏ّ برداشت را به مشرک فقیر بپردازید [492] در روایتى دیگر فرمود: این حقِ‏ّ برداشت، غیر از زکات است. [493]
امام صادق علیه السلام فرمود: میوه را در شب برداشت نکنید و شبانه درو نکنید تا فقیران نیز بتوانند حاضر شوند و چیزى بگیرند. [494]
در سوره «ن والقلم» نیز مى‏خوانیم که خداوند باغ کسانى را که تصمیم گرفتند شبانه و به دور از چشم فقرا میوه‏ها را بچینند و به آنها ندهند، سوزاند.

--------------------------------------------------------------------------------
490) تفسیر نورالثقلین.
491) فرقان، 67.
492) بحار، ج‏93، ص‏96.
493) برهان، ج‏1، ص‏557.
494) کافى، ج‏3، ص‏565.
[ نظرات / امتیازها ]