داستان حضرت هود علیه السلام و قوم عاد که در این سوره آمده، تفصیل آن در دو سوره‏ى شعرا و هود آمده است.
قوم عاد در سرزمین یمن و منطقه‏ى احقاف در جنوب عربستان زندگى مى‏کردند و از نظر قدرت جسمى و امکانات دامدارى و کشاورزى، بسیار نیرومند بودند، امّا به بت‏پرستى و مفاسد اخلاقى گرفتار شدند. حضرت هود از خویشان آنان بود که به نبوّت مبعوث شد و همچون حضرت نوح، آنان را به توحید دعوت کرد.




پیام ها

1- سرلوحه‏ى برنامه‏ى انبیا، دعوت به توحید و پرهیز از انواع شرک و بت‏پرستى است. «اُعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره»
2- پیامبران، مردمى‏ترین و دلسوزترین رهبران بشر بوده‏اند. «أخاهم» آرى، مربّى و مبلّغ باید نسبت به مردم، همچون برادر باشد و به آنان عشق بورزد.
3- ایمان به خداوند یکتا باید عامل هشیارى، اطاعت، تقوا و پرهیز از تکذیب دین باشد. «أفلا تتّقون»

«عَمین» جمع «عَمى»، به کسى گفته مى‏شود که چشم بصیرت و دید باطنى او از کار افتاده باشد، ولى «أعمى»، هم به کسى که باطن او کور باشد گفته مى‏شود و هم به کسى که چشم ظاهرش نابینا باشد. [154]
امام رضا علیه السلام در پاسخ این سؤال که چرا خداوند تمام جهانیان را در زمان حضرت نوح غرق کرد و حال آنکه در میان آنان اطفال و افراد بى‏گناه نیز بودند، فرمودند: طفلى در میان آنان نبود، زیرا مدّت چهل سال آنان عقیم ونازا شده بودند و بى‏گناهان نیز چون به کار دیگران راضى بودند و رضایت به کار دیگران مانند انجام همان کار است. [155]

--------------------------------------------------------------------------------
154) تفاسیر المیزان و نمونه‏
155) تفسیر اثنى عشرى‏



پیام ها

1- ایمان، سبب نجات وتکذیب، وسیله و زمینه‏ى هلاکت است.«أنجینا... أغرقنا»
2- حوادث و عوامل طبیعى و تحوّلات تاریخى، به دست خداوند است و بر اساس افکار و اعمال و اخلاق مردم صورت مى‏گیرد. «أنجینا... أغرقنا الّذین کذّبوا بآیاتنا»
3- کوردلى، عامل اصلى تکذیب دعوت انبیاست. «عمین» بنابراین ایمان و پیروى از انبیا، نشانه‏ى بصیرت است.

1- گاهى حجاب معاصرت و هم‏دوره بودن، مانع پذیرش حقّ و منطق صحیح اوست. «أو عجبتم» قوم نوح مى‏گفتند: چرا او پیامبر باشد و به او وحى برسد و به ما نرسد؟ او که همانند ماست و با ما تفاوتى ندارد!
2- هدف از وحى، تربیت بشر است. «جائکم ذکر من ربّکم»
3- معارف الهى را باید همواره به خاطر داشت. «ذکر من ربّکم»
4- پیامبران، برخاسته از مردم و در مردمند. «رجل منکم»
5 - فلسفه‏ى بعثت ونبوّت و مراحل آن را مى‏توان چنین بیان کرد:
الف: هشدار و توجّه دادن. «لینذرکم»
ب: ایجاد مصونیّت و تقوا. «لتتّقوا»
ج: دریافت الطاف و رحمت الهى. «لعلّکم ترحمون»
6- تقوا، زمینه‏ساز نزول رحمت الهى است. «لتتّقوا و لعلّکم ترحمون»

کلمه‏ى «نُصح»، به معناى خالص و بى‏غلّ و غش بودن است. به سخنانى که از روى خلوص نیّت و خیرخواهى گفته شود، «نُصح» گویند و به عسل خالص هم «ناصح العسل» گفته مى‏شود. 5 - مربّى و مبلغ، هم باید خیرخواه و دلسوز باشد و هم برخوردار از علم و آگاهى کافى. «انصح، أعلم»
6- دلسوزى و خیرخواهى پیامبر، در جهت منافع مردم بود، نه منافع شخصى. «انصح لکم»
7- انبیا، سرچشمه‏ى تمام علوم و آگاهى‏هاى خود را خداوند مى‏دانند. «و اعلم من‏اللّه»
8 - انبیا از جانب خدا، از علوم و آگاهى‏هایى برخوردارند که دست بشر به آنها نمى‏رسد. «اعلم من اللّه ما لا تعلمون»

1- در مقابل توهین‏هاى جاهلان، صبور باشیم. «لیس بى ضلالة» اوّلین پیامبر اولواالعزم، در برابر اتهام گمراهى، با نرم‏ترین شیوه سخن گفت.
2- رسالت پیامبران، در راستاى تربیت جهانیان و از شئون ربوبیّت خداوند است. «لکنّى رسول من ربّ العالمین»
3- بر خلاف عقاید انحرافى که براى هرچیز یک ربّى مى‏پنداشتند، قرآن مى‏فرماید: همه‏ى هستى، یک ربّ و پروردگار دارد. «ربّ العالمین»
4- پیامبران الهى، معصوم‏اند. «لیس بى ضلالة و لکنّى رسول»

1- همیشه مخالف انبیا، گروهى از اشراف و سردمداران بوده‏اند که زرق و برق ثروت و قدرت آنان، چشم مردم را پر مى‏کرده است. «الملأ من قومه»
2- بدتر از ایمان نیاوردن، گمراه دانستن انبیاست. «انّا لنراک فى ضلال مبین» آرى، وقتى فطرت مسخ شود، راهنماى واقعى را گمراه مى‏پندارد. امروز نیز گروهى که خود را روشنفکر مى‏دانند، رهروان پیامبر را مرتجع و ساده‏لوح مى‏پندارند.
3- کسى که در پى پدید آوردن نظام توحیدى و براندازى نظام شرک است، باید انتظار هرگونه تهمت و توهین را داشته باشد. «لنراک فى ضلال مبین»
4- مخالفان، در تهمت‏زدن سخت و جدّى هستند. «انّا لنراک فى ضلال مبین»

نمونه‏ى «بلد خبیث» که در آیه‏ى قبل مطرح بود، قوم نوح بودند که هر چه حضرت نوح فریاد زد، به جایى نرسید. داستان حضرت نوح علیه السلام در سوره‏هاى نوح، صافّات، اسراء، احزاب، یونس، مؤمنون و قمر آمده است.
«خوف»، جنبه مثبت نیز دارد، ولى «جُبن»، فقط ترسِ منفى و ناپسند است. «جبن»، ناشى از خودکم‏بینى است و «خوف»، گاهى مولود واقع‏بینى و هوشیارى نسبت به خطرهاست.
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمود: نوح علیه السلام اوّلین پیامبر اولوا العزمى است که از طرف خداوند به رسالت عامّه مبعوث شد. [150] دعوت حضرت نوح جهانى بود، چون قوم او همه‏ى مردم آن روز زمین بودند و حضرت در نفرین خود همه‏ى کافران روى زمین را نفرین کرد، «و قال نوح ربّ لا تذر على الارض من الکافرین دیّاراً» [151] و همه‏ى جهانیان غرق شدند.

حضرت نوح علیه السلام 950 سال مردم را دعوت به توحید نمود،«مائة الف الاّ خمسین عاما» [152] آنها نه تنها ایمان نیاوردند، بلکه از آن حضرت دورى کرده، «فلم یزدهم دعائى الاّ فرارا» [153] و او را مورد آزار و شکنجه قرار مى‏دادند. به قدرى مى‏زدند که بیهوش بر زمین مى‏افتاد، امّا هنگامى که به هوش مى‏آمد مى‏گفت: «الّلهم اِهدِ قومى فانّهم لایعلمون» خدایا! قوم مرا هدایت کن که آنان ناآگاهند.

--------------------------------------------------------------------------------
150) تفسیر درّالمنثور
151) نوح، 26
152) عنکبوت، 14
153) نوح، 6



پیام ها


1- با اینکه رسالت نوح علیه السلام جهانى بود، ابتدا از قوم خود شروع کرد. «یا قوم»
2- دعوت به توحید و خداپرستى، سرآغاز دعوت انبیا و از مشترکات همه‏ى ادیان الهى است. «اُعبدوا اللّه»
3- دلیل یکتاپرستى، یکتایى وبى‏شریک بودن خداوند است. «اعبدوا اللّه... ما لکم من اله غیره»
4- خداشناسى و ایمان به خدا، از همان ابتدا و در طول تاریخ بوده است. (حضرت نوح که قبل از حضرت ابراهیم، موسى وعیسى علیهم السلام بود، به مردم گفت: خدا را عبادت کنید، که این بیانگر شناخت آنان نسبت به خداوند است) «یا قوم اعبدوا اللّه»
5 - انبیا، دلسوزان واقعى بشرند. «یا قوم... انّى أخاف علیکم»

کلمه‏ى «نَکد»، به معناى چیزى است که در آن خیرى نباشد، «نبات نَکد»، به معناى گیاه کم و بى‏فایده مى‏باشد.
زمین شوره سنبل بر نیارد در او تخم و عمل ضایع مگردان
اگر با دید وسیع به این آیه بنگریم، شاید بتوان یکى از مصادیق سرزمین پاک را که محصول پاک مى‏دهد، خانواده‏ى پاک بدانیم.
گوهر پاک بباید که شود قابل فیض‏ ورنه هر سنگ و گلى لؤلؤ و مرجان نشود
آیات قرآن، مثل بارانِ رحمت است، هنگامى که بر افراد آماده تلاوت شود، شناخت و عشق و ایمان و تلاش در پى دارد، ولى نااهلان را جز لجاجت و دشمنى نمى‏افزاید: «و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لایزید الظالمین الاّ خساراً» [148]
باران که در لطافت طبعش خلاف نیست‏ در باغ لاله روید و در شوره زار، خس
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمودند: «مثل ما بعثنى اللّه من الهدى و العلم کمثل الغیث الکثیر اصاب ارضاً...» مبعوث شدن من با علم و هدایت بر مردم، همانند باریدن باران بسیار زیادى است که بعضى زمین‏ها آن را مى‏گیرند و بعضى نمى‏گیرند. چنانکه بعضى دستورات مرا مى‏گیرند و عالم و فقیه مى‏شوند و بعضى سربلند نکرده و هدایت را قبول نمى‏کنند. [149] پس قلب طیّب همانند سرزمین طیّب و قلب خبیث مانند سرزمین خبیث و غیر بارور است.

--------------------------------------------------------------------------------
148) اسراء، 82
149) تفسیر منهج‏الصادقین‏



پیام ها

1- تنها نزول رحمت براى سعادت کافى نیست، قابلیّت و ظرفیّت محل هم لازم است. «والبلد الطیّب»
2- گرچه نظام طبیعت، بر قوانین خاص خود استوار است، اما همه چیز زیر نظر و با اراده و اذن پروردگار صورت مى‏پذیرد. «باذن ربّه»
3- اصل بر پاکى و پاک بودن است و ناپاکى، یک مسئله‏ى عارضى است. «البلد الطیّب... و الّذى خَبُثَ»
4- نه یک تذکّر کافى است و نه تذکّرات یکنواخت کارساز است، بلکه ارشاد و تبلیغ باید متعدّد و متنوّع باشد تا به نتیجه نزدیک شویم. «نصرّف الآیات»
5 - گرچه قرآن براى همه مایه‏ى هدایت است، امّا تنها شاکرین بهره مى‏گیرند. «نصرّف الآیات لقوم یشکرون»

در آیات قبل، خداشناسى و خداپرستى مطرح بود، اینجا معاد، و براى هر یک از مبدأ و معاد، به مسائل طبیعى و نظام آفرینش استدلال شده است.
کلمه‏ى «اَقلَّت» یعنى به آسانى حمل کردن، و این نشان‏دهنده‏ى آن است که بادها به قدرى قوى هستند که ابرهاى پر آب و سنگین را به آسانى جا به جا مى‏کنند.




پیام ها

1- قوانین طبیعى با همه پیچیدگى و نظمى که دارند، تحت اراده پروردگار است و نباید انسان را از مبدأ هستى غافل کند. «هو الّذى یرسل الریاح» (در فرمول‏هاى علمى و قوانین مادّى غرق نشوید، هدایت و حرکت بادها و نزول باران و رویش گیاهان، با تدبیر خداوند است)
2- منکران معاد، برهانى ندارند و تنها استبعاد مى‏کنند. بیان نمونه‏هاى حیات در طبیعت و جمع شدن مواد تشکیل دهنده‏ى گلابى، سیب و انار که در خاک پخش هستند، نظیر جمع شدن ذرّات مردگان است و این نمونه‏ها براى رفع آن استبعاد کافى است. «کذلک نخرج الموتى»
3- مرگ، به معناى فنا و نیستى نیست، بلکه تغییر حالت است، همان گونه که زمین مرده، به معناى زمین معدوم و نابود نیست. «سقناه لبلد میّت... فاخرجنا... کذلک نخرج الموتى»

آیه‏ى قبل، رابطه‏ى انسان با خدا را مطرح کرد، این آیه رابطه‏ى انسان با مردم را.
امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند به واسطه‏ى پیامبر و قرآن، زمین را اصلاح کرد و فرمود: بعد از اصلاح فساد نکنید. [146] آرى، آمدن هریک از انبیا، یک اصلاح بزرگ اجتماعى را بدنبال دارد و انحراف از آیین و دستورات آنان، عامل فساد و تباهى در جامعه است.
بین دو فرمان «اُدعوا» در آیه‏ى قبل و این آیه، جمله‏ى «لا تفسدوا فى الارض» آمده تا اشاره کند که دعاى زبانى باید همراه با تلاش اصلاح طلبانه‏ى اجتماعى باشد، نه با زبان دعا کردن و در عمل فساد نمودن.
این آیه و آیه‏ى قبل، شرایط کمال دعا و آداب آن و زمینه‏هاى استجابت را مطرح کرده است، که عبارتند از:
الف: دعا همراه با تضرّع. «تضرّعا»
ب: دعا پنهانى و دور از ریا. «تضرّعا و خفیة»
ج: دعا بدون تجاوز از مرز حقّ.«انّه لا یحبّ المعتدین»
د: دعا همراه بیم و امید. «خوفاً و طمعا»
ه: دعا بدون تبهکارى. «لا تفسدوا»
و: دعا همراه با نیکوکارى. «المحسنین»
لقمان حکیم به فرزندش فرمود: فرزندم! اگر دل مؤمن را بشکافند در آن دو نور خواهند یافت؛ یکى نور ترس الهى و دیگرى نور امید و رحمت که هر دو با هم یکسانند. [147]

--------------------------------------------------------------------------------
146) کافى، ج‏8، ص‏58
147) تفسیر اثنى عشرى‏



پیام ها

1- جامعه‏ى اصلاح شده نیز در معرض خطر است. «ولاتفسدوا... بعد اصلاحها»
2- انقلابیون اصلاحگر، بى‏نیاز از دعا و مناجات نیستند. «وادعوه خوفاً...»
3- آبادى‏هاى زمین را تخریب نکنید. «ولاتفسدوا فى الارض بعد اصلاحها»
4- انسان باید میان خوف و رجا باشد. این اعتدال را خداوند، «احسان» نامیده است. «قریب من المحسنین»
5 - سیره و روش نیکوکاران، دورى از فساد است. «لاتفسدوا... قریب من المحسنین»
6- احسان، زمینه‏ى دریافت رحمت الهى است و بدون آن، انتظار رحمت بى‏جاست. «قریب من‏المحسنین» آرى، دعاى مستجاب همراه بانیکوکارى است.
7- دست نیاز به جانب حقّ دراز کردن و دورى از فساد، احسان است. «و لاتفسدوا... و ادعوه... قریب من المحسنین»