این ایات موید ان است که چگونه بنی اسرائیل پیغمبر خود را اذیت کردند و به اونسبت دادند که : ما را مسخره می کنی؟ و با آن توضیح خواهی های بیجای خود که پرسیدند : گاوی که می گویی چطور گاوی باشد؟ اوامر الهی و بیانات انبیاء را نسبت ابهام دادند . طوری سخن گفتند که از سراپای سخنشان توهین و استخفاف به مقام والای ربوبی استشمام می شد. چند نوبت به موسی گفتند : به پرورزگارت بگوف کانه پروردگار موسی را پروردگار خود نمی دانستند . این بی ادبان حتی یک بار هم نگفتند از پروردگارمان بخواه. و از این گذشته مکررا گفتند: قضیه گاو بر ما مشتبه شده ف و با این بی ادبی خود نسبت گیجی و تشابه به بیان خدا دادند. علاوه بر این بی ادبی ها گفتند : جنس گاو برایمان مشتبه شده، و گفتند : ان گاو مخصوص که باید به وسیله زدن دم آن بر کشته بنی اسرائیل او را زنده کنی برای ما مشتبه شدهف کانه خواسته اند بگویند: همه گاوها که خاصیت زنده کردن مرده ندارندو این خاصیت مال یک گاو مشخص است، و تاثیر را از گاو دانسته اند نه از خدا، با اینکه تاثیر همه از خداست و نه از گاو معین. خدای تعالی هم نفرموده بود گاو معنی بکشید بلکه به طور مطلق فرموده بود یک گاو بکشید.

در این آیه ایمان تکرار شده و منظور از ایمان دوم حقیت ایمان است. این تکرار به ما می فهماند که مراد از الذین آمنوا در ابتدای ایه کسانی هستند که ایمان ظاهری دارند و به این نام و سمت شناخته شده اند ، همانظور که در ایه هم عنوان شده این نامگذاری ها که دارید از قبیل مومنین، یهودیان، مسیحیان، صابئین نزدخدا هیچ ارزشی ندارد و شما را مستحق پاداش نمی کند و از عذاب ایمن نمی سازد، بلکه تنها ملاک کار و سبب احترام و سعادت حقیقت ایمان به خدا و روز جزا و عمل صالح است.

پس از هبوط و استقرار آدم و حوا در زمین و نیز هبوط شیطان و تحکیم عداوت بین او و انسان، ضرورت وحى و دین و نحوه موضع گیرى انسان ها در برابر آن مطرح مى شود. از این رو در دو آیه38 و 39، هم به آغاز شریعت و دین پس از هبوط به زمین، اشاره شده و هم به دوگانگى موضع گیرى انسان ها و در نتیجه هدایت یک گروه و ضلالت گروه دیگر و در نهایت سعادت هدایت یافتگان و شقاوت کافران و تکذیب کنندگان مطرح شده است.

"و ما یکفر بها الا الفاسقون" دلالت دارد بر اینکه علت کفر کفار چیست، و آن فسق ایشان است، پس کفار به خاطر فسق کافر شدند.

"عدو للکافرین" در این جمله به جای اینکه ضمیر کفار را به کار ببرد و بفرماید: عدو لهم، اسم ظاهر آنان را آورده و نکته اش این است که بر علت حکم دلالت کند و بفهماند اگر دشمن ایشانست به این دلیل است که ایشان کافرند و به طور کلی خدا دشمن کفار است.

" لو یعمر الف سنه" منظور از هزار سال، طولانی ترین عمر است و کلمه هزار کنایه از بسیار است، چون در عرب اخرین دلالت عدد از نظر وضع فردی است، و بیش از آن اسم جداگانه ندارد، بلکه با تکرار( هزار هزار) یا ترکیب( ده هزار، صد هزار) تعبیر می شود.

با توجه به "لعلکم تتقون " به کار رفتن واژه "امید است" به چه معناست و آیا به خدا برمی گردد؟ چرا که اگر اینگونه باشد نوعی تردید و عدم علم قطعی در سخن خدا را نشان میدهد؟

بلند کردن کوه بالای سر بنی اسرائیل نشانه مجبور کردن و ترساندن آنها از تخلف نیست؟ در این صورت لا اکراه فی الدین چه م یشود؟

اینکه خدا می فرمایند شما را بر جهانیان برتری دادم؛ منظور از این برتری چیست؟ و اینکه آیا این برتری تا به حال هم ادامه داشته که با استنادبه این آیه یهودیان خود را قوم برتر بدانند؟

و بترسید از روزى که کسى به کار کسى نیاید و از او شفاعتى پذیرفته نشود و از او برابرى- عوضى که خود را باز خرد- نستانند و نه یارى شوند.

در آیه قبل به اینجا رسیدیم که قانون «عده» و «رجوع» براى اصلاح وضع خانواده و جلوگیرى از جدایى و تفرقه است، ولى بعضى از تازه مسلمانان مطابق دوران جاهلیت، از آن سوء استفاده مى‏کردند، و براى این که همسر خود را تحت فشار قرار دهند پى در پى او را طلاق داده و رجوع مى‏کردند این آیه نازل شد و از این عمل زشت و ناجوانمردانه جلوگیرى کرد، مى‏فرماید: «طلاق (منظور طلاقى است که رجوع و بازگشت دارد) دو مرتبه است» (الطَّلاقُ مَرَّتانِ).

البته باید در جلسات متعدد واقع شود و در یک مجلس انجام نمى‏شود.

سپس مى‏افزاید: «در هر یک از این دو بار باید همسر خود را بطور شایسته نگاهدارى کند و آشتى نماید، یا با نیکى او را رها سازد و براى همیشه از او جدا شود» (فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ).

بنابراین طلاق سوم، رجوع و بازگشتى ندارد، و هنگامى که دو نوبت کشمکش و طلاق و سپس صلح و رجوع انجام گرفت، باید کار را یکسره کرد.

منظور از جدا شدن با احسان و نیکى این است که حقوق آن زن را بپردازد و بعد از جدایى پشت سر او سخنان نامناسب نگوید، و مردم را نسبت به او بدبین نسازد، و امکان ازدواج را از او نگیرد. بنابراین جدایى نیز باید توأم با احسان گردد.

و لذا در ادامه آیه مى‏فرماید: «براى شما حلال نیست که چیزى را از آنچه به آنها داده‏اید پس بگیرید» (وَ لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً).

بنابراین، شوهر نمى‏تواند هنگام جدایى چیزى را که به عنوان مهر به زن داده است باز پس گیرد.

در ادامه آیه به مسأله طلاق خلع اشاره کرده مى‏گوید: تنها در یک فرض باز پس گرفتن مهر مانعى ندارد و آن در صورتى است که زن تمایل به ادامه زندگى زناشویى نداشته باشد، و «دو همسر از این بترسند که با ادامه زندگى زناشویى حدود الهى را برپا ندارند» (إِلَّا أَنْ یَخافا أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ). برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 208

سپس مى‏افزاید: «اگر بترسید که حدود الهى را رعایت نکنند، گناهى بر آن دو نیست که زن فدیه (عوضى) بپردازد» و طلاق بگیرد (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ).

در حقیقت در اینجا سر چشمه جدایى، زن است، و او باید غرامت این کار را بپردازد و به مردى که مایل است، با او زندگى کند اجازه دهد با همان مهر، همسر دیگرى انتخاب کند.

و در پایان آیه به تمام احکامى که در این آیه بیان شده اشاره کرده مى‏فرماید:

«اینها حدود و مرزهاى الهى است از آن تجاوز نکنید و آنها که از آن تجاوز مى‏کنند ستمگرانند» (تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

در آیه قبل سخن از طلاق بود و در این آیه بخشى از احکام طلاق و آنچه مربوط به آن است بیان مى‏شود و در مجموع پنج حکم در آن بیان شده، نخست در باره عدّه مى‏فرماید: «زنان مطلّقه باید به مدت سه بار پاک شدن را انتظار بکشند» (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ).

«قُرُوءٍ» در آیه فوق به معنى ایام پاکى زن مى‏باشد، و از آنجا که طلاق باید در حال پاکى که با شوهر خود آمیزش جنسى نکرده باشد انجام گیرد این پاکى یک مرتبه محسوب مى‏شود، و هنگامى که بعد از آن دو بار عادت ببیند و پاک شود، به محض این که پاکى سوم به اتمام رسید و لحظه‏اى عادت شد عدّه تمام شده و ازدواج او در همان حال جایز است.

دومین حکم، این است که «براى آنها حلال نیست که آنچه را در رحم آنان آفریده شده کتمان کنند، اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند» (وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

قابل توجه این که مسأله آغاز و پایان ایام عدّه را که معمولا خود زن مى‏فهمد، نه دیگرى بر عهده او گذارده و گفتار او را سند قرار داده است.

سومین حکمى که از آیه استفاده مى‏شود، این است که شوهر در عدّه طلاق رجعى، حق رجوع دارد، مى‏فرماید: «همسران آنها براى رجوع به آنها (و از سر گرفتن زندگى زناشویى) در این مدت عدّه (از دیگران) سزاوارترند هرگاه خواهان اصلاح باشند» (وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً). برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 206

در واقع در موقعى که زن در عدّه طلاق رجعى است، شوهر مى‏تواند بدون هیچ گونه تشریفات، زندگى زناشویى را از سر گیرد، با هر سخن و یا عملى که به قصد بازگشت باشد این معنى حاصل مى‏شود.

سپس به بیان چهارمین حکم پرداخته مى‏فرماید: «و براى زنان همانند وظایفى که بر دوش آنها است حقوق شایسته‏اى قرار داده شده و مردان بر آنها برترى دارند» (وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ).

بنابراین همانطور که براى مرد حقوقى بر عهده زنان گذارده شده، همچنین زنان حقوقى بر مردان دارند که آنها موظف به رعایت آنند.

با توجه به اختلاف دامنه دارى که بین نیروهاى جسمى و روحى زن و مرد وجود دارد مدیریت خانواده بر عهده مرد و معاونت آن بر عهده زن گذارده شده است و این تفاوت مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوى و دانش و تقوى گروهى از زنان از بسیارى از مردان پیشرفته‏تر باشند.

واژه «معروف» که به معنى کار نیک و معقول و منطقى است، در این آیات دوازده بار تکرار شده تا هشدارى به مردان و زنان باشد که هرگز از حق خود سوء استفاده نکنند بلکه با احترام به حقوق متقابل یکدیگر در تحکیم پیوند زناشویى و جلب رضاى الهى بکوشند.

و بالاخره در پایان آیه مى‏خوانیم: «خداوند توانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). و این اشاره‏اى است به این که حکمت و تدبیر الهى، ایجاب مى‏کند که هر کس در جامعه به وظایفى بپردازد که قانون آفرینش براى او تعیین کرده است، و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است. حکمت خداوند ایجاب مى‏کند که در برابر وظایفى که بر عهده زنان گذارده، حقوق مسلّمى قرار گیرد، تا تعادلى میان وظیفه حق برقرار شود.

«و اگر تصمیم به جدایى گرفتند (آن هم با شرایطش مانعى ندارد) خداوند شنوا و دانا است» (وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

و هر گاه مرد هیچ یک از این دو راه را انتخاب نکند، نه به زندگى سالم زناشویى باز گردد، و نه او را با طلاق رها سازد، در اینجا حاکم شرع دخالت مى‏کند و مرد را به زندان مى‏اندازد و بر او سخت مى‏گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه مجبور شود یکى از دو راه را انتخاب کند و زن را از حال بلاتکلیفى در آورد.

بصیر : بینا
 توضيح : "بصیر" از اسماء حسنای الهی است و معنایش علم به دیدنیهاست نه اینکه به معنای بینایی و دارای چشم باشد، در نتیجه بصیر از شعب اسم علیم است.

شجر : درخت
 توضيح : در فرهنگ قرآن، "شجر" علاوه بر درخت، به "بوته " هم گفته مى شود. مثلاً به بوته کدو مى گوید:
"شجرة من یقطین"، بنابراین اگر در روایات و تفاسیر مى خوانیم که مراد از شجر در این آیه گندم است، جاى اشکال نیست .