1- از راه‏هاى شناخت خدا و یکتایى او، توجّه به یک قدرت نجاتبخش و بریدن از قدرت‏ها ووسایل دیگر در هنگام اضطرار است. «أمّن یجیب»
2- شرط استجابت دعا، قطع امید از دیگران واخلاص در دعاست. «یجیب‏المضطر»
3- آنان که با سکوت، از خداوند حاجتى مى‏خواهند، خداوند از حالشان با خبر است ولى دوست دارد بندگانش حاجت خود را به زبان آورند. «اذا دعاه»
4- انسان بر طبیعت حکومت دارد. «یجعلکم خلفاء الارض»
5 - آیا در حال اضطرار، به قدرت‏هاى مادّى توجّه مى‏کنید؟! «ءاله مع‏اللّه»

1- گرچه انسان داراى اختیار است: «فمن شاء ذکره» امّا خواست او به تنهایى کافى نیست و تا خدا نخواهد چیزى واقع نمى‏شود. «و ما یذکرون الّا ان یشاء اللّه»
2- پند گرفتن از تذکّرات الهى جز با توفیق الهى میسر نمى‏شود. «و ما یذکرون الّا ان یشاء اللّه»
3- کفّار لجوج و سرسخت به هیچ قیمتى ایمان نمى‏آورند، جز آن که خداوند بخواهد و آنان را مجبور کند (که خداوند هم چنین نمى‏کند). «و ما یذکرون الّا ان یشاء اللّه»
4- تنها خداوند، سزاوار آن است که از او پروا کنیم و اگر خلافى انجام دادیم، فقط اوست که مى‏تواند ما را عفو کند و ببخشد. «هو اهل التقوى و اهل المغفرة»

1- معراج، لغو نیست، بلکه اسرارى قابل توجّه دارد. «سبحان الّذى اسرى‏...»
2- معراج، اردوى خصوصى و بازدید علمى پیامبر بود، وگرنه خداوند بى‏مکان است. «سبحان الّذى اسرى‏...»
3- عبودیّت، مقدّمه‏ى پرواز است و عروج، بى‏خروج از صفات رذیله، ممکن نیست. «أسرى‏ بعَبده»
4- انسان اگر هم به معراج برود، باز «عبد» است. پس درباره‏ى اولیاى خدا غلوّ نکنیم. «أسرى بعَبده»
5 - عبودیّت، از افتخارات پیامبر و زمینه‏ى دریافت‏هاى الهى اوست. «بعَبده»
6- پیامبرى که امتّش در آینده از فضانوردان نیز خواهند بود، لازم است به معراج و سفر آسمانى رفته باشد. «أسرى‏ بعبده»
7- براى قرب به خدا، شب بهترین وقت است.(21) «أسرى... لیلاً»
8 - شب معراج، شب بسیار مهمى است. «لیلاً» نکره آمده است.
9- اگر استعداد وشایستگى باشد، پرواز یکشبه انجام مى‏گیرد.«أسرى‏ بعبده لیلاً»
10- مسجد، بهترین سکوى پرواز معنوى مؤمن است. «من المسجد»
11- مسجد باید محور کارهاى ما باشد. «من المسجدالحرام الى المسجدالاقصى‏»
12- حرکت‏هاى مقدّس، باید از راههاى مقدّس باشد. «أسرى... من المسجد»
13- سرسبزى و برکات، باید بر محور مسجد باشد. «المسجد... بارَکنا حَوله»
14- بیت المقدّس و حوالى آن، محلّ نزول برکات آسمانى، مقّر پیامبران و فرودگاه فرشتگان در تاریخ بوده است. «بارکنا حَوله»
15- ظرفیّت علمى انسان، از دانستنى‏هاى زمین بیشتر و شگفتى‏هاى آسمان نیز از زمین بیشتر است. «أسرى‏... لنُریَه من آیاتنا»
16- هدف معراج، کسب معرفت و رشد معنوى بود. «لنُریَه من آیاتنا»
17- آیات الهى آن قدر بى‏انتهاست که رسول خدا نیز توان دستیابى به همه‏ى آنها را ندارد. «من آیاتنا»(22)
18- خداوند، به مخالفان هشدار مى‏دهد که آنان را مى‏بیند و سخنانشان را مى‏شنود. «السّمیع البصیر»
21) سُرى‏» به معناى سیر و حرکت شبانه است.
22) در جاى دیگر آمده است: «لقد رأى من آیات ربّه الکبرى‏» نجم، 18.

مضطرى که دعاى او به اجابت مى رسد کیست؟
گرچه خداوند دعاى همه را ـ هر گاه شرائطش جمع باشد ـ اجابت مى کند ولى در آیات فوق مخصوصاً روى عنوان «مضطر» تکیه شده است، به این دلیل که یکى از شرائط اجابت دعا آن است که: انسان چشم از عالم اسباب به کلى برگیرد و تمام قلب و روحش را در اختیار خدا قرار دهد، همه چیز را از آن او بداند و حل هر مشکلى را به دست او ببیند، و این درک و دید، در حال اضطرار دست مى دهد.

درست است که عالم، عالم اسباب است، و مؤمن نهایت تلاش و کوشش خود را در این زمینه به کار مى گیرد، ولى هرگز در جهان اسباب گم نمى شود، همه را از برکت ذات پاک او مى بیند «دیده اى نافذ و سبب سوراخ کن دارد که اسباب را از بیخ و بن بر مى کند» و در پشت حجاب اسباب ذات «مسبب الاسباب» را مى بیند و همه چیز را از او مى خواهد.

آرى، اگر انسان به این مرحله برسد، مهمترین شرط اجابت دعا را فراهم ساخته است.

جالب این که: در بعضى از روایات، این آیه تفسیر به قیام حضرت مهدى(علیه السلام) شده.

در روایتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: وَ اللّهِ لَکَأَنِّى أَنْظُرُ اِلَى الْقائِمِ وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ اِلَى الْحَجَرِ ثُمَّ یُنْشِدُ اللّهَ حَقَّهُ... قالَ: هُوَ وَ اللّهِ الْمُضْطَرُّ فِى کِتابِ اللّهِ فِى قَوْلِهِ: أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأَرْضِ:

«به خدا سوگند گویا من مهدى(علیه السلام) را مى بینم که پشت به حجر الاسود زده و خدا را به حق خود مى خواند... سپس فرمود: به خدا سوگند مضطر در کتاب اللّه در آیه أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ... او است».(11)

در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) چنین آمده: نُزِّلَتْ فِى الْقائِمِ مِْن آلِ مُحَمَّد عَلَیْهِمُ السَّلامُ هُوَ وَ اللّهِ الْمُضْطَرُّ اِذا صَلّى فِى الْمَقامِ رَکْعَتَیْنِ وَ دَعا اِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَجابَهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُهُ خَلِیْفَة فِى الأَرْضِ:

«این آیه در مورد مهدى از آل محمّد(علیه السلام) نازل شده، به خدا سوگند مضطر او است، هنگامى که در مقام ابراهیم(علیه السلام) دو رکعت نماز به جا مى آورد و دست به درگاه خداوند متعال بر مى دارد، دعاى او را اجابت مى کند، ناراحتى ها را بر طرف مى سازد، و او را خلیفه روى زمین قرار مى دهد».(12)

بدون شک، منظور از این تفسیر ـ همان گونه که نظائر آن را فراوان دیده ایم ـ منحصر ساختن مفهوم آیه به وجود مبارک مهدى(علیه السلام) نیست، بلکه آیه مفهوم گسترده اى دارد که یکى از مصداق هاى روشن آن وجود مهدى(علیه السلام) است که در آن زمان که همه جا را فساد گرفته باشد، درها بسته شده، کارد به استخوان رسیده، بشریت در بن بست سختى قرار گرفته، و حالت اضطرار در کل عالم نمایان است در آن هنگام، در مقدس ترین نقطه روى زمین دست به دعا برمى دارد و تقاضاى کشف سوء مى کند و خداوند این دعا را سرآغاز انقلاب مقدس جهانى او قرار مى دهد و به مصداق «وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأَرْضِ» او و یارانش را خلفاى روى زمین مى کند.(13)

درباره اهمیت «دعا» و «شرائط اجابت آن» و این که چرا گاهى بعضى از دعاها به اجابت نمى رسد، به طور مشروح در جلد اول ذیل آیه 186 سوره «بقره» بحث کرده ایم.

ریشه‏ى ایمان به خدا
ریشه‏ى ایمان به خدا، عقل و فطرت است؛ لکن مادّیون مى‏گویند: ریشه‏ى ایمان به خدا ترس است. یعنى انسان چون خود را در برابر حوادث عاجز مى‏بیند، هنگام بروز حادثه‏اى تلخ، قدرتى را در ذهن خود تصوّر مى‏کند و به آن پناه مى‏برد.
مادّیون با این محاسبه، ایمان را زاییده‏ى ترس مى‏دانند؛ امّا اشتباه آنان این است که تفاوت رفتن به سوى خدا را با اصل ایمان به خدا نمى‏فهمند. مثلاً ما هنگام دیدن سگ و احساس خطر، سراغ سنگ مى‏رویم. امّا آیا مى‏توان گفت: پیدایش سنگ به خاطر سگ است؟ همچنین ما هنگام اضطرار و ترس رو به خدا مى‏رویم، آیا مى‏توان گفت: اصل ایمان به خدا زاییده‏ى ترس است؟
علاوه بر آنکه اگر سرچشمه‏ى ایمان ترس باشد، باید هر کس ترسوتر است، مؤمن‏تر باشد. در حالى که مؤمنان واقعى، شجاع‏ترین افراد زمان خود بوده‏اند و باید انسان در لحظاتى که احساس ترس ندارد، ایمانى هم نداشته باشد، در حالى که ما در لحظه‏هایى که ترس نداریم خدا را به دلیل عقل و فطرت قبول داریم. در حقیقت ترس و اضطرار، پرده‏ى غفلت را کنار مى‏زند و مارا متوجّه خدا مى‏کند و لذا منکران خدا هرگاه در هواپیما یا کشتى نشسته باشند و خبر سقوط یا غرق شدن را بشنوند و یقین کنند که هیچ قدرتى به فریادشان نمى‏رسد؛ از عمق جان به یک قدرت نجاتبخش امید دارند. آنها در آن هنگام به یک نقطه و به یک قدرت غیبى دل مى‏بندند که آن نقطه، همان خداى متعال است.

در روایات مى‏خوانیم: در ماه شعبان سال ششم هجرى، هنگامى که مسلمانان به سوى جنگ «بنى المُصطلق» در حرکت بودند، آیه‏ى اوّل و دوّم سوره حج نازل شد. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله دستور توقّف داد، مسلمانان ایستادند، حضرت این دو آیه را تلاوت فرمودند، برخى از یاران پیامبر آن شب را به گریه مشغول شدند و از دنیا بیزارى جستند، ولى رسول خدا با بشارت‏هایى آنان را آرام کردند.

نام پروردگار بلند مرتبه ات را به زیبایی یاد کن

و تذکّر نمى‏یابند مگر آن که خداوند بخواهد. او سزاوار تقواست و سزاوار آمرزیدن است.

سپس چهره در هم کشید و با عجله دست به کار شد.