تاریخ نگارش : ششم فروردين 1391

کلماتى که خدا بر آدم القا کرد چه بود؟
مسعود ورزیده

پس آدم از سوى پروردگارش کلماتى دریافت نمود، (وبا آن کلمات توبه کرد،) پس خداوند لطف خود را بر او بازگرداند. همانا او توبه‏پذیر مهربان است.
 کلید واژه : توبه
 ناشر : قرآن تبیان

کلماتى که خدا بر آدم القا کرد چه بود؟
" توبه" لفظى است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته‏اند زیرا هر گنهکارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامى که توبه مى‏کند به سوى او باز مى‏گردد.
خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویى از آنها روى‏گردان مى‏شود، هنگامى که خداوند به توبه توصیف مى‏شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز مى‏گردانداسماء
فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (بقره 37)
پس آدم از سوى پروردگارش کلماتى دریافت نمود، (وبا آن کلمات توبه کرد،) پس خداوند لطف خود را بر او بازگرداند. همانا او توبه‏پذیر مهربان است.
بازگشت آدم به سوى خدا
بعد از ماجراى وسوسه ابلیس و دستور خروج آدم از بهشت، یعنی وقتی آدم از غذایى که نباید بخورد، چشید و از آن همه نعمت و رفاه محروم شد، متوجّه اشتباه خود گردید و فهمید که به خویشتن ستم کرده، و از آن محیط آرام و پر نعمت، بر اثر فریب شیطان بیرون رانده شده، و در محیط پر زحمت و مشقت بار زمین قرار گرفته، در اینجا آدم به فکر جبران خطاى خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد، توجهى آمیخته با کوهى از ندامت و حسرت، لطف خدا نیز در این موقع به یارى او شتاف و طبق همین آیه مورد بحث کلماتى را از خداوند دریافت کرد و به وسیله‏ى آن کلمات، توبه نمود.
" توبه" در اصل به معنى" بازگشت" است، و در لسان قرآن به معنى بازگشت از گناه مى‏آید، این در صورتى است که به شخص گنهکار نسبت داده شود، ولى گاه این کلمه به خدا نسبت داده مى‏شود، در آنجا به معنى بازگشت به رحمت است، یعنى رحمتى را که به خاطر ارتکاب گناه از بنده سلب کرده بود بعد از بازگشت او به خط اطاعت و بندگى به او باز مى‏گرداند، و به همین جهت در مورد خدا تعبیر به" تواب" (بسیار بازگشت کننده به رحمت) مى‏شود.
و به تعبیر دیگر" توبه" لفظى است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته‏اند زیرا هر گنهکارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامى که توبه مى‏کند به سوى او باز مى‏گردد.
خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویى از آنها روى‏گردان مى‏شود، هنگامى که خداوند به توبه توصیف مى‏شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز مى‏گرداند.
درست است که آدم در حقیقت کار حرامى انجام نداده بود، ولى همین ترک‏ اولى نسبت به او عصیان محسوب مى‏شد، او به سرعت متوجه وضع خود شد و به سوى پروردگارش بازگشت.
کلماتى که خدا بر آدم القا کرد چه بود؟
در اینکه" کلمات" و سخنانى را که خدا براى توبه به آدم تعلیم داد چه سخنانى بوده است در میان مفسران گفتگو است.
معروف این است که همان جملات سوره اعراف آیه 23 مى‏باشد: قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ":" گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کردیم، اگر تو ما را نبخشى و بر ما رحم نکنى از زیانکاران خواهیم بود".
" توبه" لفظى است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته‏اند زیرا هر گنهکارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامى که توبه مى‏کند به سوى او باز مى‏گردد
بعضى گفته‏اند منظور از کلمات، این دعا و نیایش بوده است:
ـ اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فاغفر لى انک خیر الغافرین.
ـ اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فارحمنى انک خیر الراحمین.
ـ اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فتب على انک انت التواب الرحیم.
ـ پروردگارا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش مى‏کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترین بخشندگانى.
ـ خداوندا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش مى‏کنم، من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترین رحم کنندگانى.
ـ بار الها! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را حمد مى‏گویم، من به خویش ستم کردم، رحمتت را شامل حال من کن و توبه‏ام را بپذیر که تو تواب و رحیمى".
این موضوع در روایتى از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است. (مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث)
نظیر همین تعبیرات در آیات دیگر قرآن در مورد یونس (علیه السلام) و موسى (علیه السلام) مى‏خوانیم، یونس به هنگام در خواست بخشش از خدا مى‏گوید: سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ:" خداوندا منزهى من از کسانى هستم که به خود ستم کرده‏ام" (انبیاء- 87)
درباره حضرت موسى (علیه السلام) مى‏خوانیم: قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ:" گفت: پروردگارا من به خود ستم کردم مرا ببخش و خدا او را بخشید" (قصص- 16)
درست است که آدم در حقیقت کار حرامى انجام نداده بود، ولى همین ترک‏ اولى نسبت به او عصیان محسوب مى‏شد، او به سرعت متوجه وضع خود شد و به سوى پروردگارش بازگشت
و طبق آنچه از روایات شیعه و سنى استفاده مى‏شود، مراد از کلماتى که آدم به وسیله‏ى آن توبه نمود، توسّل به بهترین خلق خدا یعنى حضرت محمّد و اهل بیت او علیه و علیهم السلام است. چنان که در تفسیر درّ المنثور از ابن عباس نقل شده است که آدم براى پذیرش توبه‏اش، خداوند را به این نام‏ها قسم داد: «بحق محمد و على و فاطمة و الحسن و الحسین» (تفسیر درّ المنثور، ج 1، ص 60)
این تفسیرها هیچ گونه منافاتى با هم ندارند، چرا که ممکن است مجموع این کلمات به آدم، تعلیم شده باشد تا با توجه به حقیقت و عمق باطن آنها انقلاب روحى تمام عیار، براى او حاصل گردیده و خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار دهد.
پیام‏های آیه:
1 ـ هم چنان که توفیق توبه از خداست، باید چگونگى و راه توبه را نیز از خداوند دریافت کنیم. «مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ»
2ـ قبول توبه و ارائه‏ى راه آن، از شئون تربیت و ربوبیّت اوست.«مِنْ رَبِّهِ»
3ـ این همه لطف و قبول توبه، تنها کار خداست. «هُوَ»
4ـ اگر توبه واقعى باشد، خداوند آن را مى‏پذیرد.«هُوَ التَّوَّابُ»
5ـ اگر توبه را شکستیم، باز هم خداوند توبه را مى‏پذیرد. «هُوَ التَّوَّابُ»
6ـ عذرپذیرى خداوند همراه با رحمت است، نه عتاب و سرزنش. «التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»