تاریخ نگارش : بیست و یکم آذر 1390

اوصاف و مراتب بهشت در قرآن، از دارالسلام تا جنت فردوس
لیلا حسین زاده

قرآن کریم در بسیاری از آیات خود تصویری از ویژگی‏های بهشت و اوصاف زندگی بهشتیان ارائه می‏دهد که مطالعه در این آیات ـ که در جای‏جای آنها خداوند موءمنان پرهیزکار را به چنین پاداشی بشارت می‏دهد ـ علاوه بر نمودار ساختن هدف باری‏تعالی از خلقت و دوستی بیکرانش نسبت به انسان، می‏تواند موجب انگیزه در انتخاب راهی باشد که انسان هماره و به‏طور فطری در پی آن بوده است. هم‏چنین درک درست این آیات می‏تواند راهنمایی باشد که پیش از مرگ نیز انسان را از یک زندگی بهشتی بهره‏مند نماید. در نوشته‏ای که هم‏اینک پیش روی خوانندگان گرامی است نام‏های بهشت و مراتب مختلف آن در قرآن مورد بررسی قرار گرفته و نکته‏هایی درباره این نام‏گذاری‏ها بیان شده است.
بهشت موعود دارای مراتب و درجاتی مانند جنت نعیم، مأوا، عدن و فردوس است ولی علاوه بر مراتب، اوصاف و القابی کلی دارد که جا دارد قبل از ورود به این مراتب با بعضی از آن اوصاف مثل دارالسلام، دارالارث، دارالرضا، دارالمقام و فوز عظیم آشنا شویم.


 کلید واژه : بهشت

دارالسلام
در قرآن آیات بسیاری بر وجود نعمت‏های مادی تصریح دارد که نقطه شروع آن نعمت‏ها، صحرای محشر است که از آنجا بهشتیان به دارالسلام که یکی از القاب بهشت است خوانده می‏شوند: و الله یدعوا الی دارالسلام و یهدی من یشاء الی صراط مستقیم (یونس، آیه 25). دارالسلام نمایانگر محیطی آرام و امن است که سراسر صفا و صمیمیت بوده و صلح و آرامش در آن موج می‏زند. این رستگاران با هدایت نوری که جلو روی آنها می‏درخشد و مسیر را برای آنها روشن می‏کند به سوی بهشت می‏شتابند و در همان حال بشارتِ بهشت‏هایی به آنها داده می‏شود که از زیر درختانش نهرها جاری است یوم‏تری الموءمنین و الموءمنات یسعی نورهم بین أیدیهم و بأیمانهم بشریکم الیوم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ذلک هو الفوز العظیم: (حدید، آیه 12) و آثار بشارت که حاکی از مسرت باطنی آنهاست در چهره‏های آنها کاملاً نمایان است وجوه یومئذ ناعمه لسعیها راضیه (غاشیه، آیات 8و9). در مدخل بهشت، فرشتگان نگهبان با پیام ادخلوها بسلام آمنین (حجر، آیه 46) به آنها خوش‏آمد می‏گویند و آرامشی کامل را که نمایانگر خروج هرگونه کینه و کدورتی از سینه‏های آنهاست به آنها بشارت می‏دهند و نزعنا ما فی صدورهم من غل اخواناً (حجر، آیه 47). نکته لطیف این که کلمه نزع از معنای خاصی برخوردار است و آن این است که چنان از دل‏های آنان غل و غش و کینه و کدورت را بیرون می‏کشیم که گویی هرگز آلودگی و کدورتی نداشته‏اند.

دارالارث
«بهشت را به پرهیزگاران به ارث می‏دهند»: تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تقیّاً (مریم، آیه 63). ارث در دنیا مالی است که بدون هیچ رنج و زحمتی به دست می‏آید و در مالکیت آن هیچ جای شک و شبهه نیست ولی بهشت، ارثی است که موءمنان در مقابل اعمال صالحی که در دنیا انجام داده‏اند از آن بهره‏مند می‏شوند.

دارالرضا
بهشت، عالم تجرد و اطلاق است و برای موءمنان به مجرد درخواست باطنی و مشیت درونی هرچه بخواهند موجود می‏شود لهم ما یشآءون عند ربهم (شوری، آیه 22). در حقیقت اراده انسان در بهشت مظهر اراده الهی شده و معدومات را لباس وجود می‏پوشاند بنابراین همه‏چیز برای او مهیاست و به رضایت کامل می‏رسد. از طرفی راه‏یافتن به بهشت، نتیجه اطاعت و رسیدن بنده به مقام عبودیت است و از آنجا که رسیدن به مقام عبودیت هدف خداوند از خلقت انسان است، رضای الهی را به دنبال دارد، یعنی بهشت دارالرضاست چون خداوند از بنده، راضی و بنده از خداوند راضی است: رضی‏الله عنهم و رضوا عنه (مائده، آیه 119).

دارالمقام
بهشت، دارالمقام یا دارالخلد است و این وصف، بیانگر این نکته است که رستگاران بهشتی برای همیشه در آنجا مخلدند چون بهشت جایگاهی است که کسی از آن بیرون نمی‏رود و به مکان دیگری کوچ نمی‏کند و هیچ‏گونه رنج و مشقتی به او نمی‏رسد و از همین‏روست که بهشتیان زبان به حمد و ستایش حق می‏گشایند و شکرگزار خداوندی می‏شوند که هرگونه حزنی را از آنها برطرف کرده است: و قالوا الحمدالله الذی أذهب عنّا الحزن ان ربنا لغفور شکور، الذی احلّنا دارالمقامه من فضله لا یمسنا فیها نصب و لا یمسنا فیها لغوب (فاطر، آیات 35 و 34). مسئله خلود در بسیاری از آیات مربوط به بهشت و جهنم آورده شده و این سوءال را در ذهن مطرح می‏کند که با آن که عمر انسان محدود است و میزان اعمال و فعالیت انسان نیز محدود، پس انسان چگونه در بهشت مخلّد است؟ پاسخ این است که انسان موءمن اگر در دنیا هم مخلد بود همیشه با همین خصوصیات زندگی می‏کرد. سوءال دیگر این‏که آیه تخلید حتی در نعمت، خسته‏کننده نیست؟ در پاسخ باید گفت، عالم آخرت متنوع است و انسان بهشتی، پویاست نه ایستا زیرا دائماً در معرض تجلیات گوناگون قرار دارد، از تجلیات مادی به رضوان الهی صعود می‏کند و در فضای ربوبیت حق به تماشای آفرینش می‏نشیند بنابراین بهشت جایگاهِ ماندگارِ متنوع است.
نکته دیگر این‏که انسان بُعدی جاودانه دارد که جز به جاودانگی قانع نمی‏شود چون انسان در ساحت جسم و نفس محدود و در ساحت روح، نامحدود است زیرا روح از عالم خلق نیست بلکه از عالم امر است. قل الروح من امر ربی (اسری، آیه 85) و عالم امر آغاز و انجام ندارد.

فوز عظیم
بهشت "فوز عظیم" است یعنی جامع بین نعمت‏های مادی و معنوی است و مژده‏ای است به موءمنان به جهت معامله‏ای که با خدا کرده‏اند و نشان‏دهنده این است که خداوند، تنها خریدار مال و جان موءمنان است: فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم (توبه، آیه 111).

مراتب بهشت
اولین مرتبه از مراتب بهشت جنت نعیم است که همان بهشت افعال است. پوینده راه حق در این بهشت با نعمت‏هایی چنان وسیع روبه‏رو می‏شود که در تصور نمی‏گنجد: فیها تشتهیه الانفس و تلذ الاعین (زخرف، آیه 71). توضیح این‏که واژه نعیم هفده بار در قرآن کریم آورده شده که همه درباره نعمت‏های عظیم بهشت است، غیر از آیه لتسئلن یومئذٍ عن النعیم (تکاثر، آیه 8) که همه مفسران بر این عقیده‏اند که منظور از نعیم در آیه مذکور، نعمت ولایت است. چون مراد از نعیم، مطلق نعمت‏هاست که خداوند به انسان ارزانی فرموده و مسلماً نعمت ولایت اهل بیت (ع) ارزنده‏ترین مصادیق نعمت است چون با راهنمایی آنهاست که نعمت‏ها هرکدام در جای خود به کار گرفته شده و شکر آن گزارده می‏شود. معصومین(ع) واسطه فیض خالق به مخلوق هستند بنابراین هر انسانی در برابر این نعمت عظیم مورد سوءال قرار خواهد گرفت.

جنت مأوا
جنت مأوا مرتبه دیگری از بهشت است که با تمام نعمت‏ها و بر کاتش نخستین وسیله پذیرایی از میهمانان الهی است: أما الذین ءامنوا و عملوا الصالحات فلهم جنات المأوی نزلاً بما کانوا یعملون (سجده، آیه 19) زیرا کلمه نُزُل به معنای نخستین چیزی است که با آن از مهمان پذیرایی می‏کنند و تقدم کلمه لهم بر جنات المأوی نیز اشاره دارد به این‏که خداوند این باغ‏های بهشت را مخصوص بهشتیان قرار داده و عاریتی نیست و احتمال زوال نعمت‏ها هرگز آرامش فکر آنها را برهم نمی‏زند.

جنت عدن
جنات عدن از عالی‏ترین مراتب بهشت است و با توجه به معنای لغوی کلمه عدن، این مکان، در وسط و متن بهشت قرار دارد. فرشتگان از هر دری برای تهنیت وارد شده و به جهت صبر و استقامتی که رستگاران بهشتی از خود نشان داده‏اند سرانجامِ زیبا و نیکویی را به آنها بشارت می‏دهند و هریک از نزدیکان آنها را که شایسته باشند با آنها وارد بهشت می‏کنند: جنات عدن یدخلونها و من صلح من ءابائهم و أزواجهم و ذریاتهم والملائکة یدخلون علیهم من کل باب، سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی‏الدار (رعد، آیات 23 و 24). آیه اشاره دارد به این‏که افراد صالح یک خانواده در بهشت نیز در کنار یکدیگرند و از مصاحبت یکدیگر لذّت می‏برند. با توجه به این‏که ذکر عنوان بعضی از افراد خانواده مثل پدر، همسر و فرزند دلالت بر خصوصیتی ندارد و شامل همه افراد خانواده می‏شود، عدم ذکر نام مادر به جهت آوردن کلمه ازواج است که پدر و مادر هردو را شامل می‏شود. هم‏چنان که برادران و خواهران و عموها و دایی‏ها و اولاد آنها هم در واقع ذریه‏های پدران‏اند که کلمه آبائهم شامل آنها می‏شود.
یکی از امتیازات قرآن کریم بیان پرمحتواترین مطالب در کوتاه‏ترین کلمات است که یکی از آن کلمات سلام است. سلام یکی از نام‏های خداوند و تهنیت خداوند بر پیامبران است: سلام علی نوح فی‏العالمین (صافات، آیه 79) سلام علی موسی و هارون (صافات، آیه 120). سلام، تبریک الهی بر بهشتیان است، سلام، زمزمه فرشتگان است، سلام، کلام بین‏المللی تمام مسلمانان است، سلام، پیامی است که سلامتی، احترام، دعا و امنیت را به ارمغان می‏آورد.
نکته بسیار جالب آیه که جمله بما صبرتم به آن اشاره دارد این است که در نظام الهی همه‏چیز حتی به کاربردن کلمات، بر مبنای ایمان و عمل صالح است. چنانچه سلام فرشتگان نیز به جهت صبری است که اهل ایمان در مصیبت و معصیت و طاعت کرده‏اند.

جنت فردوس
فردوس بالاترین مراتب بهشت است. این کلمه دوباره در قرآن کریم آورده شده و وسعت نعمت‏های بهشتی را نشان می‏دهد و چنین به نظر می‏رسد که مقامی فوق بهشت و جهنم و ثواب و عقاب است زیرا با وجود این‏که تمام مراتب و درجات عالم ملکوت چه نعمت‏های مادی و چه نعمت‏های معنوی مطلق و غیر مشوب به نواقص هستند ولی خداوند متعال برای بعضی از بندگان خاص خود نعمت‏هایی را مخفی نگه داشته که از سعه افهام نفوس و ادراک اذهان خارج است چنان‏چه در روایت صحیح از رسول خدا(ص) وارد شده است که: " خداوند فرمود: من برای بندگان صالح خود چیزهایی را مهیّا کرده‏ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر هیچ دلی خطور نکرده است، از این نعیم بهشتی که من شما را آگاه کرده‏ام سخن نگویید و دست از کنجکاوی بردارید و اگر می‏خواهید اجمالاً در این ارتباط چیزی بدانید، این آیه را قرائت کنید: فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قرّة أعین (سجده، آیه 17). (تفسیر مجمع‏البیان، الشیخ ابی علی‏الفضل بن حسن‏الطبرسی طبع صیدا، ج4، ص33). این روایت را بخاری و مسلم هر دو بیان کرده‏اند.
در سیر مواهب و نعمت‏های بهشت به اینجا می‏رسیم که فردوس بهترین و برترین مراتب بهشت است و با این‏که طبع تحول‏طلب انسان دائماً تقاضای دگرگونی و تنوع می‏کند ساکنان فردوس هرگز تقاضای نقل مکان و تحول نخواهند کرد: ان‏الذین ءامنوا و عملوا الصالحات کانت لهم جنات الفردوس نزلاً. خالدین فیها لا یبغون عنها حولاً (کهف، آیات 107 و 108).
یکی دیگر از مراتب والای بهشت که آیات مبارکه به تصریح بیان می‏کند غرفه‏های آن است. غرفه در لغت به اتاق فوقانی گویند که بر روی اتاق‏های دیگر ساخته شده است و محل عالی و مرتفع از خانه و قصر است و در روایات نیز کنایه از درجه عالی در بهشت است که به افراد خاصی عنایت می‏شود: لکن‏الذین اتقوا ربهم لهم غرف من فوقها غرف مبنیه تجری من تحتها الانهار وعدالله لایخلف‏الله المیعاد (زمر، آیه 20). غرفه‏های بهشت هم از نظر جایگاه و هم از نظر پایگاه در اعلی مراتب بهشت است زیرا اهل تقوا از نظر جایگاه در عمارات بلندی که به اطراف اشراف دارد، قرار دارند و از نظر پایگاه نیز در مقام والایی قرار دارند.