نکوهشى تفکرانگیز از عالمان بى‏عمل‏
در ادامه آیات قرآن شریف در نکوهشى سخت تفکرانگیز و تکاندهنده از دانایان و عالمان و آگاهانى که بر اساس دانش و آگاهى خویش رفتار نکنند و حقوق خدا و خلق را پایمال سازند - در اشاره به آن گروه از یهود که عمل به رهنمودهاى تورات را وا نهاده بودند - مى‏فرماید:
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً
وصف و حال آن کسانى که تورات بر آنان فرود آمد و به عمل به مفاهیم و مقررات عادلانه و انسانى آن موظف گردیدند، امّا آن گونه که شایسته بود حق آن را رعایت ننموده و به وظایف خویش عمل نکردند، بسان وصف درازگوشى است که کتاب‏هاى دانش و حکمت را بر پشت خویش مى‏کشد، امّا نه آن‏ها را مطالعه مى‏کند و از مفاهیم آنها آگاه است و نه بدان‏ها عمل مى‏نماید و اصلاح مى پذیرد.
بدین سان قرآن شریف وصف و داستان آن کسانى را که کتاب آسمانى را مطالعه و آیات آن را دسته‏بندى و حفظ و در دفترهاى خویش یادداشت مى‏کنند، امّا به احکام و مقررات آن عمل نمى‏کنند و اصلاح نمى پذیرند، بسان داستان و وصف آن درازگوشى است که بارى گران از کتاب و کتابخانه را بر پشت مى‏کشد و جابه جا مى‏کند، امّا از آنچه جابه جا نموده بى‏خبر است و سودى نمى‏برد و کمال نمى جوید.به باور «ابن عباس» منظور این است که: به دوش کشیدن کتاب و عمل نکردن به مفاهیم و مقررات آن، با نپذیرفتن و انکار کتاب یکسان است؛ از این رو کسى که قرآن را تلاوت نماید و مفاهیم آن را درنیابد و یا از آن روى گرداند و عمل نکند، چه تفاوتى دارد؟ آرى، داستان این آیه به چنین کسى نیز اشاره دارد و تلاوتگر قرآن و حافظ آن، که بدان عمل نکند و آن را به ابزار توجیه ظلم و استبداد تبدیل سازد از مصادیق این آیه است؛ امّا اگر تلاوت کرد و حلال و حرام آن را در میدان زندگى رعایت نمود، و حقوق و آزادى و امنیت و کرامت مردم را بازیچه خودسرى‏ها و خودکامگى‏ها و انحصار قدرت و امکانات ملى نساخت از شمول آن خارج است.
یکى از سرایندگان اندیشمند در این مورد مى‏گوید:
زوامل للاسفار لاعلم عندهم‏
بجیدهم الاّ کعلم الأباعر...
مردمى که کتاب‏ها را بر دوش مى‏کشند و مفاهیم و معارف آن را حفظ مى‏کنند، امّا به زیبایى و نیکویى محتواى آن جز بسان شترها نمى‏اندیشند و آگاهى ندارند، و حقوق خدا و خلق را پایمال مى سازند، چنین کسانى به جان تو سوگند، بسان مرکب‏هایى هستند که بامدادان و شامگاهان در رفتن به سفر و بازگشتن خویش نمى‏دانند که بر بارهاى پشت آنها چیست و چه چیزى را جابه جا مى‏کنند! گواه مطلب این است که در این شعر، بارها واژه «اسفار» به مفهوم کتاب آمده است.
آن گاه در ادامه آیه شریفه مى‏فرماید:بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ‏
راستى که چه زشت است وصف و مثال مردمى که آیات روشن و روشنگر خدا را دروغ انگاشتند.
و این زشتى وصف و حال این گروه بدان دلیل است که خداى فرزانه آنان را نکوهش کرده و منظور از این گروه در آیه، آن گروه از یهودیان مى‏باشند که با ایمان نیاوردن به پیام‏آور بزرگ اسلام، حضرت محمد(ص)، قرآن و تورات را انکار کردند و نویدها را در مورد آمدن پیامبر خدا دروغ انگاشتند.
وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.
و خدا مردم بیدادپیشه را راه نمى‏نماید، و آن مهر و لطفى را که در حق ایمان‏آوردگان راستین به تورات و قرآن مى‏نماید در حق ستمکاران نخواهد نمود.
به باور پاره‏اى منظور این است که: خدا به بیدادگران پاداش ارزانى نداشته و آنان را به سعادت و نیک‏بختى راه نخواهد نمود.
از یکى از صاحبان دانش و بینش آورده‏اند که مى‏گفت: هان اى پیروان قرآن، پیش از آن که دیگران در عمل به قرآن از شما پیروى کنند و بر شما سبقت گیرند، از قرآن پیروى نمایید و مقررات عادلانه و انسانى آن را در همه میدان‏ها و عرصه‏ها، فراراه خویش قرار دهید، و آن گاه به تلاوت آیه مورد بحث مى‏پرداخت.

در اشاره به نعمت گران رسالت پیامبر و برنامه آسمانى و انسان‏پرور او در آموزش و تربیت شایسته انسان‏ها مى‏فرماید:
ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ
این مقام والاى رسالت و نبوّت بخشش خداست که آن را به هر کس که بخواهد و او را براى به دوش کشیدن بار گران این مسئولیت شایسته بنگرد، ارزانى مى‏دارد.
وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ‏
و خداى داراى فزون‏بخشى بزرگ و پرشکوهى است، چرا که ذات بى‏همتاى او بر مردم نعمت گران رسالت و بعثت آزادى‏بخش پیامبر گرامى را ارزانى داشت.پاره‏اى آورده‏اند که گروهى از محرومان و تهیدستان به حضور پیامبر آمدند و گفتند: اى پیامبر خدا، توانگران و ثروتمندان این قدرت را دارند که از ثروت خویش در راه خدا هزینه نمایند، و نیز مى‏توانند به زیارت خانه خدا بروند، و باز مى‏توانند بردگان را آزاد سازند، امّا ما از همه این امور محروم هستیم و دریغ داریم که نمى‏توانیم این کارهاى شایسته را انجام دهیم.
پیامبر گرامى به آنان فرمود: دوستان من! کسى که صد مرتبه با اخلاص بگوید: «الله اکبر»، پاداش او از کسى که بنده‏اى را در راه خدا آزاد کند، برتر است! و نیز کسى که صد بار بگوید: «سبحان الله»، پاداشش از کسى که صد سرباز را با زین کردن مرکب‏ها به سوى جهاد در راه خدا گسیل دارد، برتر و بالاتر است! و هر کس صد بار بگوید: «لا اله الا الله» پاداش او از نظر عمل شایسته، از عمل هر کس دیگر بالاتر است.
تهى‏دستان با شنیدن سخن پیامبر شادمان شدند، امّا توانگران نیز آن ذکرهاى پر محتوا و اثر بخش را شنیدند و افزون بر انجام کارهاى شایسته و انفاق در راه خدا، به ذکرگویى و یاد خالصانه حق روى آوردند تا از پاداش آن نیز بهره‏ور گردند.
گروه محروم، با دیدن این شرایط به حضور پیامبر باز آمدند و گفتند: اى پیامبر خدا، سخن شما به ما در مورد «ذکر» خدا به گوش توانگران رسیده و آنان نیز مى‏کوشند تا با ذکر خدا از پاداش معنوى آن بهره‏ور گردند، پیامبر فرمود: ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء این بخشش خداست که آن را به هر کس بخواهد ارزانى مى‏دارد.
آن حضرت بدین وسیله روشنگرى فرمود که هر کس براى رشد و اوج از آنچه در اختیار دارد مى‏تواند بهره گیرد؛ شما با ذکر خالصانه خدا و خودسازى و خودشکوفایى در پرتو آن، و ثروتمندان افزون بر این با انفاق در راه خدا.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍاو است که در میان درس ناخواندگان، رسولی از خودشان مبعوث کرد که آیات او را بر آنان می خوانَد و آنها را تزکیه می کند، و به ایشان کتاب و حکمت تعلیم می دهد; و همانا آنان پیش تر در ضلالتی آشکار بودند.

1 - حضرت محمد(ص)، رسول خدا و مبعوث شده از جانب او
هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم
2 - مردم عصر پیامبر(ص)، بی بهره از سواد خواندن و نوشتن
هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم
«اُمّی» (مفرد «اُمّیین»); یعنی، بی سواد، کسی که خواندن و نوشتن نمی داند.

3 - حضرت محمد(ص)، مردی از تبار عرب بود و همانند ایشان سواد خواندن و نوشتن نداشت.
بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم
4 - تجلی عزّت و حکمت خداوند در بعثت پیامبر(ص)العزیز الحکیم . هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم

5 - برانگیخته شدن رسول اکرم(ص) از میان غیر اهل کتاب، برای هدایت خلق از سوی خداوند، جلوه ای از عزّت و حکمت خداوند
العزیز الحکیم . هو الذی بعث فی الأُمّیّن رسولاً منهم
کلمه «اُمّیین» در قرآن، در مقابل اهل کتاب نیز به کار رفته است. برداشت بالا بر پایه این احتمال است.

6 - تلاوت آیات الهی، تزکیه نفوس و تعلیم کتاب و حکمت، اصول و محورهای برنامه رسالت پیامبر(ص) در هدایت خلق
یتلوا علیهم ءایـته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتـب و الحکمة

7 - خداشناسی، زمینه لازم برای تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت
یتلوا علیهم ءایـته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتـب و الحکمة
تقدم ذکری «یتلوا علیهم آیاته» بر «یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة» احتمالاً اشاره به مطلبی دارد که در این برداشت آمده است.

8 - طهارت و پاکی نفس، زمینه لازم برای فراگیری معارف و احکام دین
و یزکّیهم و یعلّمهم الکتـب و الحکمة
تقدم ذکری «یزکّیهم» بر «یعلّمهم»، می تواند اشاره به مطلب بالا داشته باشد.

9 - مردم جزیرة العرب پیش از بعثت پیامبراکرم(ص)، در گمراهی آشکاری به سر می بردند.
و إن کانوا من قبل لفی ضلـل مبین
«إن» در «و إن کانوا» مخفف از مثقله است; یعنی، «و إنّهم کانوا من قبل لفی ضلال مبین»

10 - هدف بعثت پیامبر(ص)، هدایت مردم و بیرون آوردن آنان از گمراهی ها است.
یتلوا علیهم ... و إن کانوا من قبل لفی ضلـل مبین

وَأَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا

و از ابرهای باران زا آبی ریزان نازل کردیم،


1 - فشرده شدن ابرهای باران زا، عامل نزول باران از آسمان

و أنزلنا من المعصرت ماء

«عصر» به معنای فشردن و باب افعال آن به معنای فرارسیدن زمان عصاره دادن است. برخی از اهل لغت گفته اند: «معصر»; یعنی، ابری که زمان افشره ریزی آن فرارسیده باشد. (لسان العرب)


2 - بادهای غبار افشان، عامل نزول باران از ابرها است. *

و أنزلنا من المعصرت ماء

برخی از اهل لغت «معصرات» را به معنای بادهایی که دارای غبار است، می دانند. این معنا در صورتی مناسب با آیه شریفه است که حرف «من» در «من المعصرات»، به معنای «باء» استعانت باشد. (لسان العرب)


3 - نزول باران های فراوان از ابرهای باردار، به تدبیر خداوند و اراده او است.

و أنزلنا من المعصرت ماء ثجّاجًا

«ثجاج» مبالغه «ثاجّ» است; یعنی، بسیار ریزنده (لسان العرب). این کلمه در معنای لازم و متعدی هر دو استعمال شده است و در آیه شریفه، معنای لازم مناسب تر است.


4 - عملکرد عوامل طبیعی، مستند به خداوند است.

و أنزلنا


5 - ابرهای باران زا، از منابع تأمین آب مورد نیاز برای موجودات زمین

و أنزلنا من المعصرت ماء ثجّاجًا


6 - توجّه به نزول باران و هدفدار بودن باران زمینه ساز پی بردن به قدرت خداوند و پذیرش معاد است.

عمّ یتساءلون ... ألم نجعل ... و أنزلنا من المعصرت ماء ثجّاجًا

توجّه به نعمت باران، می تواند انسان را به این نکته رهنمون سازد که این نعمت ها، به گزاف در اختیار انسان قرار داده نشده و هدف از آن، جز با معاد تحقق نیافتنی است. هم چنین می تواند بیانگر این باشد که حیات زمین مرده به وسیله باران، نمونه بارزی برای زنده شدن مردگان است و استبعاد معاد وجهی ندارد.

و بنا کر د یم ما با لای سر شما هفت طبقه آ سما نی که د ر بسیا ری از آ یاتذ کر سما و ات سبع شده و شرح کر ده ا یم و خلا صه ا ینکه: آ نچه حکماء قد یم گفتند که ا ینها فلزی هستند که سطح محدب هر یک مماس با سطح مقعر فوق ا ست و تمام مماس با کر سی که فلک ثو ا بت گفتند و ا و مماس با عرش که فلک غیر مکو کب و فلک ا طلس نام نها د ند و ا و تمام آ نها ر ا د و ر کرهز مین میچر خا ند و تمام شمس و قمر و سیا ر ات و ثو ا بت مثل میخ د ر آ نها کو بیده شده فسا دش ا مر وز ظا هر شده و آ یات قر آ نی و ا خبا ر آ ل ا طها ر بر ر دش و بطلا نش قا ئم بلکه ا ینها یک فضاء و سیعی ا ست بتر تیب فوق یکد یگر و تمام ا ین ثو ا بت و سیا ر ات د ر ا ین فضا سیر مخصو صی د ا ر ند و تشکیل شب و ر وز بر ای حر کتز مین د و ر خو د بحر کت و ضعی و تشکیل سا ل و ماه بر ای حر کت ا نتقا لی ا و ا ست د و ر کره شمس و تمام ا ین کو ا کب د ر طبقه ا و ل هستند بد لیل قو له تعا لی: ا ناز ینا ا لسماء ا لد نیا بز ینت ا لکو ا کب و ا لصا فات آ یه6, و ز ینا ا لسماء ا لد نیا بمصا بیح فصلت آ یه12. و د ر ین طبقات مخلو قا تی مثل ملا ئکه و بیت ا لمعمو ره و سد ره ا لمنتهی و جنت ا لما وی و غیر ا ینها که خو د مید ا ند و بس, و شد ا د بمعنی ا ستحکام که هر کد ام خر د لی تخلف نمیکنند و ز یا ده و نقصان ند ا ر ند.

طاغیان کسانى هستند که متصف به طغیان باشند، و خروج از حد، کار همیشگى آنان باشد، و کلمه (ماب ) اسم مکان از ماده (اوب ) است ، که به معناى رجوع است ، و اگر جهنم را محل برگشت طاغیان خوانده ، به این عنایت بوده که خود طاغیان در همان دنیا، جهنم را ماواى خود کردند، پس صحیح است بگوییم به جهنم بر مى گردند.

راغب در مفردات گفته : کلمه (رصد) به معناى آماده شدن براى مراقبت است ، - تا آنجا که مى گوید - و (مرصد) به معناى آن محلى است که براى مراقبت در آنجا قرار بگیرى ، و این کلمه در قرآن آمده . تا آنجا که مى فرماید: (و اقعدوا لهم کل مرصد - براى دستگیرى آنان در هر کمین گاهى به کمین بنشینید) . کلمه (مرصاد) هم شبیه به مرصد است ، اما مرصاد تنها به آن محلى که براى این کار آماده شده اطلاق مى شود،
و این کلمه نیز در قرآن آمده مى فرماید: (ان جهنم کانت مرصادا) ، و این آیه این نکته را مى فهماند که جهنم محل عبور همه مردم است ، و از همین باب است آیه زیر که مى فرماید (و ان منکم الا واردها - هیچ کس از شما نیست مگر آنکه به جهنم وارد خواهد شد) .

و وقتى دربهاى آسمان باز شد قهرا عالم انسانى به عالم فرشتگان متصل مى شود.
بعضى گفته اند: در این آیه چیزى در تقدیر است ، و تقدیر کلام (فکانت ذات ابواب ) است ، یعنى آسمان داراى ابواب خواهد بود. بعضى دیگر گفته اند: در آسمان راههایى پیدا مى شود، در حالى که قبلا چنین راههایى وجود نداشت . لیکن این دو وجه به بى دلیل حرف زدن شبیه تر است تا تفسیر

در سابق گفتار در معناى (نفخ صور) مکررا گذشت . و کلمه (افواج ) جمع فوج است که - به گفته راغب - به معناى جمعیتى است که به سرعت از پیش روى ما بگذرند.
و در جمله (فتاتون افواجا) سیاق را طبق سیاق سابق خطابى کرد، تا حق وعید و تهدیدى که جمله (کلا سیعلمون ) متضمن آن است را ادا کرده باشد، و مثل اینکه آیه مورد بحث نظرى هم به آیه (یوم ندعوا کل اناس بامامهم ) دارد، که آن نیز دلالت مى کند بر اینکه در روز قیامت مردم فوج فوج مى آیند.

از این آیه شریفه شروع شده است به توصیف آن نبا عظیمى که خبر از وقوع آن در آینده داده و فرمود: (کلا سیعلمون ) آنگاه براى اثبات مطلب چنین استدلال نمود که (الم نجعل الارض مهادا... - مگر ما نبودیم که زمین را بستر و گهواره کردیم ...) و آن را یوم الفصل خواند تا بفهماند در آن روز بین مردم فصل قضا مى شود و هر طایفه اى بدانچه با عمل خود مستحق آن شده مى رسد، پس یوم الفصل ، میقات و آخرین روزى است که براى فصل قضا معین شده بود و تعبیر به لفظ (کان ) که مخصوص رساندن ثبوت است مى فهماند یوم الفصل از سابق ثابت و در علم خدا معین شده بود حجت قبلى هم بدان ناطق است و به همین جهت جمله را با کلمه (ان ) موکد کرد.
و معناى جمله این است که : محققا یوم الفصل که خبرش خبر عظیمى است در علم خدا معین شده بود و روزى که خدا آسمانها و زمین را مى آفرید و نظام جارى در آن را بر آن حاکم مى کرد از همان روز براى نظام مادى جهان مدتى معین کرد که با به سر رسیدن آن مدت عمر عالم ماده هم تمام مى شود چون خداى تعالى مى دانست که این نشاه جز با انتهایش به یوم الفصل تمام نمى شود، چون خودش نشاه دنیا را آفریده بود مى دانست که اگر آن را بخواهد بیافریند لازمه اش این است که نشاه قیامت را هم به پا کند.