توضیح : خواننده عزیز توجه فرمود که تمام حق خدا بر بنده این است که سمع و طاعت داشته باشد و معلوم است که انسان تنها در پاسخ فرمانى مى ‏گوید: «طاعة» که اعضاى جوارحش بتواند آن فرمان را انجام دهد. چون اطاعت به معناى مطاوعه است، یعنى تاثیر پذیرى قوا و اعضاى آدمى در اثر فرمان کسى که به او امر مى ‏کند؛ اما چیزى که مطاوعه بردار نیست مثل اینکه مثلا به کسى امر کنند که با چشم خود بشنود و با گوش خود ببیند و یا در آن واحد در چند مکان دور از هم حاضر شود و یا براى بار دوم از پشت پدر عبور کرده و در رحم مادر قرار گیرد و دوباره از مادر متولد شود؛ چنین چیزى نه قابل اطاعت است و نه آمر حکیم، تکلیفى مولوى درباره آن صادر مى ‏کند. پس اجابت نمودن فرمان خدا با سمع و طاعت تحقق نمى ‏پذیرد مگر در چهارچوب قدرت و اختیار انسان. این افعال مقدور و اختیارى است که انسان به وسیله آن براى خود نفع و یا ضرر کسب مى ‏کند. پس کسب، خود بهترین دلیل است بر اینکه آنچه آدمى کسب کرده و متصف به آن شده است، وسع و طاقت آن را داشته است.

روشن گردید که معناى جمله (لا یُکَلِّفُ اللَّهُ ...) درست با کلامى که در آیه قبل از رسول و مؤمنین حکایت کرد که گفتند: «سمعنا و اطعنا» منطبق است؛ نه چیزى از آن کم دارد و نه زیاد. نیز معلوم شد که مضمون جمله نامبرده هم به آیه قبل از خود ارتباط دارد و هم به جملات بعد از خود. اما نسبت به ما قبلش، براى اینکه این جمله مى ‏فهماند خداى تعالى بندگان خود را به بیش از امکاناتشان در سمع و طاعت تکلیف نمى ‏کند. پس سمع و طاعتى که در آیه قبلى بود همان وسع در این آیه است. اما نسبت به جمله ‏هاى بعدى براى اینکه جملات بعدى این معنا را مى ‏رساند که درخواست رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و مؤمنین که خدا بر خطا و نسیان آن ها را مؤاخذه نکند و چیزى را که طاقتش را ندارند بر آنان تحمیل نفرماید هر چند درخواست بخشش از امورى بیرون از توان انسان است لیکن از باب تکلیف به امورى نیست که در وسع آدمى نباشد. چون قبلا هم گفتیم منظور عذاب هایى است که ممکن است در برابر تمرّد و نافرمانى بر آنان تحمیل کند. خواهید گفت خطا و نسیان تمرّد نیست، چون از اختیار آدمى خارج است. در پاسخ مى‏گوئیم درست است ولیکن مقدمات خطا و نسیان اختیارى است و ممکن است با جلوگیرى از مقدمات آن و یا تحفظ از آن از پیش آمد آن جلوگیرى نمود. پس خطا و نسیان به این ملاحظه امرى اختیارى است مخصوصا در مواردى که ابتلاى آدمى به آن ها به خاطر سو اختیار خود آدمى باشد. این مطلب عینا در مورد (اصر) هم مى ‏آید چون (اصر) یعنى اینکه خداوند مردمى را که از تکالیف آسان او تمرّد و سرپیچى کرده‏ اند به عنوان کیفر تکالیفى دشوار بر ایشان وضع کند و این کار بر خلاف حکمت نیست تا انجام آن از خداوند قبیح باشد، زیرا مقدمات آن را خود انسان‏ ها با اختیار خود انجام داده ‏اند. پس در نسبت دادن آن به خدا هیچ محذورى ندارد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : با این بیان پاسخ از سؤالى که ممکن است بشود روشن مى ‏گردد و آن این است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) با اینکه معصوم است چطور درخواست مصونیت از خطا و نسیان مى ‏کند؟ جوابش این شد که اگر آن جناب معصوم است به عصمت او معصوم است نه از ناحیه خودش، پس صحیح است که از خدا مصونیتى درخواست کند که از ناحیه خود ضمانتى نسبت به آن ندارد و خود را در این درخواست هم‏ آواز مؤمنین سازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون در این سوره به بسیارى از داستان هاى ایشان اشاره شده است. مخصوصا در سوره اعراف آیه 157 (اصر) و (اغلال) را به ایشان نسبت داده و مى ‏فرماید: «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ». [ بستن توضیحات ]

توضیح : عفو خدا عبارت است از محو و از بین بردن اثر گناه که همان عقابى است که براى هر گناهى معین فرموده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مغفرت عبارت است از پوشاندن و محو اثرى که گناه در نفس به جاى گذاشته است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : عطف این سه جمله بر جمله «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا» با در نظر گرفتن سیاق و نظمى که در همه آن ها است، اشعار دارد بر اینکه مراد از عفو و مغفرت و رحمت، امورى است مربوط به گناهان بندگان از جهت خطا و نسیان و امثال آن. از این معنا روشن مى‏ شود که مراد از این مغفرت که در اینجا درخواست شده است، غیر مغفرت در جمله (غُفْرانَکَ رَبَّنا) است. مغفرت در آنجا مغفرت مطلقه در مقابل اجابت مطلقه است که بیانش گذشت ولى این مغفرت، مغفرت خاصه است در مقابل گناه ناشى از فراموشى و خطا. پس سؤال مغفرت در آیه شریفه تکرار نشده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : از این دعاى مؤمنین برمى ‏آید که بعد از گفتن (سَمِعْنا وَ أَطَعْنا) و پذیرفتن اصل دین، هیچ همّى به جز اقامه دین و نشر آن و جهاد در راه اعلاى آن و بلند کردن آوازه کلمه حق و به دست آوردن اتفاق کلمه همه امت ها بر مساله دین ندارند همچنانکه همین معنا از آیه زیر استفاده مى ‏شود که مى ‏فرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» (یوسف/108). پس دعوت به سوى توحید، راه دین است؛ راهى که البته جهاد و قتال و امر به معروف و نهى از منکر و سایر اقسام دعوت و انذار، همه از مصادیق آن هستند. براى اینکه هدف از همه این ها یکى است و آن ریشه ‏کن ساختن ماده اختلاف در میان نوع بشر. آیه زیر به اهمیت آن در نظر شارع دین اشاره نموده و مى ‏فرماید: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى‏ وَ عِیسى، أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» (شوری/13). [ بستن توضیحات ]

توضیح : تکرار نام خدا به عنوان ((ربنا)) و کسى که لطف خاصى در پرورش آنان دارد این حقیقت را تکمیل مى کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : هر کس در گرو اعمال نیک و بد خویش ‍ است هر کار نیکى انجام دهد براى خود انجام داده و هر کار بدى انجام دهد به زیان خود کرده است [ بستن توضیحات ]