توضیح : این روایت را تفسیر قمى(ج 1 ص 119) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : با این بیان روشن مى‏شود که چیزى در کلام مقدر است و از آن حذف شده، و معنایش این است که "فقد رایتموه، و انتم تنظرون فلم تقدموا علیه" ممکن هم هست جمله «وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ» کنایه باشد از اقدام نکردن، و معنایش این باشد که به صرف تماشا کردن اکتفاء نمودید، بدون اینکه اقدامى بکنید، و این خود عتاب و توبیخ است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : در این معنا هیچ تردیدى نیست که قرآن کریم امر هدایت را مختص به ذات بارى تعالى مى‏داند، چیزى که هست هدایت در قرآن منحصر به هدایت اختیارى به سوى سعادت آخرت و یا دنیا نیست، بلکه در آیاتى هدایت تکوینى را نیز به خداى سبحان نسبت داده است، از آن جمله مى‏فرماید: «الَّذِی أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏»(طه/50) و هدایت را به تمام موجودات تعمیم داده است، چه با شعورش و چه بى‏شعورش، و در آیه زیر از جهت نتیجه هم اطلاق داده، و فرموده: «الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى‏»(الأعلی/2و3)، که تسویه و هدایت را نتیجه مطلق خلقت دانسته و در تقدیر گرفته است، در نتیجه این آیه نیز از نظر عمومیت و اطلاق نظیر آیه قبل است.
و از اینجا روشن مى‏شود که این هدایت غیر از هدایت خصوصى است، که در مقابل آن اضلال قرار مى‏گیرد، چون خداى سبحان هدایت خصوصى را از بعضى طوائف نفى کرده، و به جایش ضلالت را اثبات فرموده، و هدایت عمومى از هیچ یک از مخلوقات او نفى نمى‏شود، پس اگر در امثال آیه: «وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(الجمعه/5) و آیه: «وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ»(الصف/5) مى‏فرماید: خدا مردم ستمکار را هدایت نمى‏کند، و خدا مردم فاسق را هدایت نمى‏کند، و از این قبیل آیات بسیار دیگر بطور قطع استثنا از آن هدایت عمومى و غیر اختیارى نیست، بلکه راجع به هدایت خصوصى است.
و نیز این معنا روشن مى‏شود که هدایت نامبرده غیر از هدایت به معناى راه نشان دادن است، چون هدایت به این معنا نیز خصوصى نیست، بلکه شامل مؤمن و کافر مى‏شود، و خداى سبحان راه را، هم به مؤمن نشان مى‏دهد و هم به کافر، هم چنان که خودش فرمود: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ، إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»(الدهر/3) و نیز فرموده: «وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏»(فصلت/17) و این مسلم است که هدایت در این دو آیه و در آیات نظایر آن شامل غیر صاحبان شعور و عقل نمى‏شود، قبلا هم توجه فرمودید که هدایت در جمله: «ثُمَّ هَدى‏»(طه/50) در سوره طه و جمله: «وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى‏»(الأعلی/3) در سوره اعلى، هدایت عام بود، عام از نظر مورد، و عام از نظر نتیجه، علاوه بر اینکه در سوره اعلى هدایت را نتیجه تقدیر گرفته، و این خود شاهد بر آن است که منظور از آن هدایت عمومى و تکوینى است، چون هدایت تشریعى و خصوصى بشر با تقدیر نمى‏سازد، زیرا تقدیر عبارت است از تهیه اسباب و علل، تا آن اسباب و علل، موجود را به سوى غایت هدف و خلقتش سوق دهد، هر چند که این هدایت (هدایت خاص بشرى) هم از جهت نظام کلى عالم داخل در حیطه تقدیر است، و لیکن این نظر غیر آن نظر است (دقت بفرمائید).
و به هر حال هدایت عمومى عبارت است از اینکه خداى تعالى هر چیزى را به سوى کمال وجودش راهنمایى کرده و آن را به هدف از خلقتش رسانده، و این هدایت همان است که به وسیله آن هر چیزى به وسیله آن چه قوام ذاتش اقتضاى آن را دارد (از قبیل نشو و نما و استکمال و افعال و حرکات و غیر ذلک) کنده مى‏شود، و چون این رشته سر دراز دارد، بحث و شرح بیشترش را اگر خداى تعالى یارى کند و توفیق دهد، ان شاء اللَّه العزیز بعدا ایراد خواهیم کرد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : توضیح این معنا اینکه هر کس دعوت خدا را پیروى نکند، و در نتیجه خود را مستوجب شقاوت و بدبختى سازد، کلمه عذاب بر او حتمى مى‏شود (البته در صورتى که به همان حال باقى بماند) و از آن به بعد هر حادثه‏اى که مورد امر و یا نهى الهى باشد پیش بیاید.
و او با ترک دستور خدا و مخالفت با آن فعلیت جدیدى از شقاوت پیدا مى‏کند، هر چند که به وضع موجودش راضى و بلکه مغرور هم باشد، پس این جز مکر خداوند چیز دیگرى نیست و همان مکر الهى است (چون فرق بین مکر خلق و مکر خالق همین است که خلق وقتى با کسى دشمنى مى‏کند، دشمنیش را با عملى انجام مى‏دهد که طرف مقابل ناراحت شود، و به همین جهت هر انسانى از مکر دشمن خود حذر مى‏کند"مترجم: موسوی همدانی")، ولى خداى تعالى وقتى مکر مى‏کند به همان چیزهایى مى‏کند که دشمن خدا آن را سعادت خود مى‏داند، و در نتیجه آنچه تلاش مى‏کند براى رسیدن به هدفى است که آن را رستگارى خود مى‏داند، ولى عین بدبختى او است و خودش نمى‏فهمد، در این بابت آیات زیر را مورد دقت قرار دهید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : توضیح این معنا اینکه هر کس دعوت خدا را پیروى نکند، و در نتیجه خود را مستوجب شقاوت و بدبختى سازد، کلمه عذاب بر او حتمى مى‏شود (البته در صورتى که به همان حال باقى بماند) و از آن به بعد هر حادثه‏اى که مورد امر و یا نهى الهى باشد پیش بیاید.
و او با ترک دستور خدا و مخالفت با آن فعلیت جدیدى از شقاوت پیدا مى‏کند، هر چند که به وضع موجودش راضى و بلکه مغرور هم باشد، پس این جز مکر خداوند چیز دیگرى نیست و همان مکر الهى است (چون فرق بین مکر خلق و مکر خالق همین است که خلق وقتى با کسى دشمنى مى‏کند، دشمنیش را با عملى انجام مى‏دهد که طرف مقابل ناراحت شود، و به همین جهت هر انسانى از مکر دشمن خود حذر مى‏کند" مترجم: موسوی همدانی")، ولى خداى تعالى وقتى مکر مى‏کند به همان چیزهایى مى‏کند که دشمن خدا آن را سعادت خود مى‏داند، و در نتیجه آنچه تلاش مى‏کند براى رسیدن به هدفى است که آن را رستگارى خود مى‏داند، ولى عین بدبختى او است و خودش نمى‏فهمد، در این بابت آیات زیر را مورد دقت قرار دهید.
«وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ»(آل عمران/54).
«وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ»(فاطر/43).
«لِیَمْکُرُوا فِیها وَ ما یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ»(الأنعام/123).
«سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ، وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ»(الأعراف/182و183) پس اینکه مغرور و جاهل به امر خدا پز مى‏دهد که من خواسته خود را بر خواسته خدا غلبه دادم، و از امر او مخالفت و تمرد کردم، عین این غرورش و این تلاشى که او به این منظور مى‏کند خدا را در به کرسى نشاندن اراده‏اش کمک کرده، هم چنان که در آیه زیر فرموده: «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ»(العنکبوت/4) و این آیه از عجیب‏ترین آیات در این باب است، پس چه خوب فرموده که: «فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً»(الرعد/42).
پس همه نیرنگ‏ها و مخالفت‏ها و ظلم‏ها و تعدیاتى که از این طبقه نسبت به وظایف دینى سر مى‏زند، و تمامى حوادثى که در زندگیشان پیش مى‏آید، و در آن حوادث هواهاى نفسانى خود را پیروى نموده تا در آخر کفر و فسق و نفاق باطنیشان بیرون بریزد، همه‏اش مکر الهى و املا و استدراج او است، چون حقى که آنان و همه بندگان بر خدا دارند، این است که هر یک را به سوى عاقبت امرش هدایت کند، که کرده است (حال عاقبت امر هر کس هر چه باشد به اختیار خودش بستگى دارد).
«وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى‏ أَمْرِهِ»(یوسف/22). و این امور وقتى به شیطان نسبت داده شود نامش کفر و معصیت و اغواى شیطان مى‏شود، و شوق به آن را دعوت شیطان و وسوسه او و نزعه و وحى و اضلال او نامیده مى‏شود، و آن حوادثى که گفتیم هواهاى نفسانى را برمى‏انگیزد، و همچنین آن چه جارى مجراى آن حوادث است، زینت شیطان و وسائل و حبائل و شبکه‏ها یعنى دامهاى او نامیده مى‏شود، که ان شاء اللَّه بیان آن به زودى در سوره اعراف مى‏آید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما مؤمنى که ایمان در دلش رسوخ کرده، آن چه از اطاعت‏ها و عبادتها که مى‏کند، و نیز آنچه از حوادثى که برایش پیش مى‏آید و در آن حوادث ایمان نهفته در باطنش به ظهور مى‏رسد وقتى به خداى سبحان نسبت داده شود نامش توفیق و ولایت الهیه و هدایت به معناى اخص است، چون به نوعى با آن وضع انطباق دارد، و خداى تعالى در این باره فرموده:« وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ»(آل عمران/13).
« وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ»(آل عمران/68).
« اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»(البقره/257).
« یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ»(یونس/9).
« أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ»(الأنعام/122).
و اگر همین جریان به ملائکه نسبت داده شود تایید و استوار آنان نامیده مى‏شود، هم چنان که این تعبیر را در آیه زیر آورده و فرموده:« أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»(المجادله/22). [ بستن توضیحات ]

توضیح : مطلب دیگر اینکه همان طور که هدایت عامه الهیه همراه با تمامى کائنات است، و هر موجودى را از بدو وجودش تا آخرین لحظه هستیش ما دام که در طریق رجوع به سوى خداى سبحان است از آن جدا شدنى نیست، همچنین تقدیرات الهى از پشت سر آن را به سوى این هدف میراند، هم چنان که آیه زیر این معنا را روشن کرده و مى‏رساند:« وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى‏»(الأعلی/3)، چون مقدراتى که علل و اسباب، محیط به هستى آن موجود است، آن را از حالى به حالى بر مى‏گرداند نخست حالتى اول به آن مى‏دهد بعد به حالت دوم و از آن حالت به حالت سوم در مى‏آورد و همچنین اشیا را از پشت سر به پیش مى‏راند.
و همانطور که گفتیم مقدرات اشیا را به پیش مى‏راند، همچنین اجلها نیز دست در این کارند، (اجلها که آخرین مرحله و نقطه نهایى وجود هر چیز است) نیز موجود را از جلو به سوى خود مى‏کشد، این معنایى است که از آیه زیر به خوبى استفاده مى‏شود: «ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ»(الأحقاف/3)
چون این آیه بطورى که ملاحظه کردید اشیا را مرتبط و بسته به غایات آن (که همان اجلهاى آنها است) مى‏داند، و معلوم است که دو چیز وقتى به هم مرتبط باشند و یکى از دیگرى قوى‏تر باشد، آن قوى طرف ضعیف را به سوى خود مى‏کشد، و چون اجلها امورى ثابت و لایتغیرند، پس هر موجودى را از جلو به سوى خود مى‏کشند چون گفتیم ثابت هستند و در نتیجه قوى‏ترند.
پس اشیا همه را در احاطه قواى الهیه قرار دارند قوه‏اى از پشت سر آنها را به سوى نقطه نهایى‏شان هل مى‏دهد، و قوه‏اى که از جلو آنها را به همان نقطه جذب مى‏کند، و قوه‏اى همراه آن است که تربیتش مى‏کند، اینها سه قوه اصلى است که قرآن کریم آنها را اثبات مى‏کند، غیر آن قوایى که حافظ و رقیب و قرین موجودات است نظیر ملائکه و شیاطین و غیر آنها. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مانند آیه: «ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى»(الأحقاف/3).
و آیه: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ»(المومنون/115).
و آیه: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(الدخان/38و39).
و آیه: «مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ»(العنکبوت/5) و ... [ بستن توضیحات ]

توضیح : چون محق را معنا کردیم که یعنى: از بین بردن چیزى به تدریج، و امتحانهاى پى در پى کفار و منافقین واقعى ایمان و فضائل ظاهرى و فریبنده آنها را از بین مى‏برد، هم چنان که دیدیم در آیات گذشته که ترجمه‏اش هم گذشت فرمود: «وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ، وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ، وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ»(آل عمران/140و141).
البته کافران محقى دیگر هم دارند، و آن این است که به تدریج نسلشان برچیده مى‏شود چون خداى تعالى خبر داده که عالم کون به سوى صلاح بشر، و نیز به سوى خلوص دین براى خدا سوق داده مى‏شود، و در این باب فرموده: «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى‏»(طه/132).
نیز فرمود: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ"(الأنبیاء/105). [ بستن توضیحات ]

توضیح : و به همین جهت خداى سبحان این تصرف الهى از ناحیه خود را و همچنین توجیه حوادث را بلا، ابتلا، فتنه و امتحان خوانده، و به صورت کلى و عمومى فرموده: «إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»(الکهف/7).
و نیز فرموده «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ، فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً»(الإنسان/2).
و نیز فرموده: «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»(الأنبیاء/35)، و گویا منظورش اجمال همان تفصیلى است که در آیه زیر آورده، مى‏فرماید: «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ، وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ، فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ»(الفجر/14و16).
و نیز مى‏فرماید: «أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ»(الأنفال/28).
و نیز مى‏فرماید: «وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ»(محمد/4).
«کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ»(الأعراف/163). «وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً»(الأنفال/17). «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ، فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا، وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»(العنکبوت/2و3).
(حتى انبیا را هم از این سنت خود مستثنا ندانسته) و در باره مثل ابراهیم پیامبرى مى‏فرماید: «وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ»(البقره/124) و در داستان ذبح پسرش اسماعیل مى‏فرماید:
«إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ»(الصافات/106) و همچنین در باره موسى(ع) مى‏فرماید: «وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً»(طه/40) و آیاتى دیگر از این قبیل.
و این آیات به طورى که ملاحظه مى‏کنید آزمایش را شامل تمامى جهات انسان مى‏داند، چه اصل وجودش (نبتلیه)، و چه اجزاى وجودش (و جعلناه سمیعا بصیرا)، و چه جهات خارج از وجودش و به نحوى مرتبط به وجودش نظیر اولاد، ازواج و عشیره، اصدقا، مال، جاه، و تمامى، چیزهایى که به نحوى مورد استفاده‏اش قرار مى‏گیرد، و همچنین چیزهایى که در مقابل این امور قرار دارند از قبیل: مرگ، کورى، کرى، مرگ اولاد، ازواج، عشیره، دوستان، فقر، نداشتن و یا از دست دادن مقام، شکستن و سوختن وسایل مورد حاجت، و امثال آن از مصائبى که متوجه او مى‏شود، و سخن کوتاه اینکه این آیات تمامى آنچه از اجزاى عالم و احوال آن ارتباطى با انسان دارد فتنه انسان دانسته همه را وسیله‏اى مى‏داند که از ناحیه خدا و براى امتحان او درست شده است.در آیات فوق تعمیمى هم از نظر افراد هست، چون دیدیم که تمامى افراد را مشمول این امتحان قرار داد، چه مؤمن و چه کافر، چه صالح و چه طالح و حتى دیدیم که پیغمبران را هم استثنا نکرد، پس معلوم مى‏شود مساله امتحان سنتى است جارى، که احدى از آن مستثنا نیست.و این سنت الهیه سنیت است عملى و متکى بر یک سنتى دیگر که آن سنتى است تکوینى و عبارت است از سنت هدایت عامه الهیه، از آن جهت که با موجودات مکلف نظیر انسان ارتباط دارد، و نیز مقدمات و مؤخرات آن یعنى قضا و قدر که بیانش گذشت. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اى کاش ما با شما بودیم و به شهادت مى رسیدیم . هیچ فکر کرده ایم که در مقام عمل ، ما چه مى کنیم [ بستن توضیحات ]