«حقّ»، به معناى ثابت و باقى است. لذا خدا و هرچه از سوى او باشد، حقّ است. «حقّ» یکى از نام‏هاى خداوند است. کلمه‏ى «زَهوق» به معناى رفتن است. «زهق نفسه» یعنى روح از بدنش خارج شد.
براى این آیه مصادیقى همچون ظهور اسلام، ورود به مدینه، فتح مکّه و شکستن بت‏ها را گفته‏اند که در همه‏ى آنها باطل شکست خورده است. ولى آیه داراى مفهوم گسترده‏اى است و فناى باطل و بقاى حق را نوید مى‏دهد.
بقاى حقّ و نابودى باطل، یک سنّت وقانون الهى است، نه پندارى و تصادفى، هر چند پیروان حقّ کم و طرفداران باطل زیاد باشند. چرا که حقّ همچون آب، ثابت و ماندگار و باطل مانند کف، ناپایدار و فانى است. «فامّا الزَبَد فیذهب جُفاءً و امّا ما ینفع النّاس فَیَمکث فى الارض»(197)
قرآن مى‏فرماید: «نَقذِف بالحقّ على الباطل فیَدمغه»(198) ما حقّ را بر سر باطل مى‏کوبیم و آن را نابود مى‏سازیم. و در این صورت است که باطل رفتنى است. بنابراین حقّ باید با قدرت و کوبنده بر باطل هجوم آورد.

1- به پاداشتن عدالت هم واجب است، هم لازمه‏ى ایمان است. «یا ایها الذین امنوا کونوا قوّامین بالقسط»
2- قیام به عدالت، باید خوى و خصلت مؤمن گردد. کلمه «قوّام» یعنى بر پا کننده دائمى قسط و عدل.
3- عدالت، حتّى نسبت به غیر مسلمان نیز باید مراعات شود. به اقتضاى اطلاق «کونوا قوّامین بالقسط»
4- عدالت باید در تمام ابعاد زندگى باشد. در اقامه عدل نام مورد خاصّى برده نشده است. «قوّامین بالقسط»
5 - گواه شدن و گواهى دادن به حقّ، واجب است. «کونوا... شهداء للّه»
6- نباید هدف از گواهى دادن، دست‏یابى به اغراض دنیوى باشد. «شهداء للَّه»
7- اقرار انسان علیه خودش معتبر است. «شهداء للّه و لو على انفسکم»
8 - ضوابط بر روابط مقدّم است. «ولو على انفسکم او الوالدین و الاقربین»
9- رعایت مصالح خود و بستگان و فقرا، باید تحت الشعاع حقّ و رضاى خدا باشد. «شهداء للَّه و لو على انفسکم...»
10- سود و مصلحت واقعى فقرا و اغنیا از طریق شهادت به ناحقّ تأمین نخواهد شد. «ان یکن غنیّاً او فقیراً فاللَّه اولى بهما»
11- همه در برابر قانون مساویند. «غنیاً او فقیراً»
12- پیروى از هواى نفس مانع اجراى عدالت است و ملاحظه فامیل و فقر و غنا نشانه‏ى هوى پرستى است. «فلا تتّبعوا الهوى ان تعدلوا»
13- اداى شهادت واجب است وکتمان وتحریف آن ممنوع. «ان تلووا او تعرضوا»
14- هر نوع کارشکنى، تأخیر وجلوگیرى از اجراى عدالت، حرام است. «ان تلووا»
15- ضامن اجراى عدالت، ایمان به علم الهى است. «فان الله کان بما تعملون خبیراً»

- در برابر تفکّرات غلط، موضع بگیرید. «بلى»[80]
2- تقوى، انسان را از دروغ بستن به خدا و ضایع کردن حقّ مردم بیمه مى‏کند. «یقولون... الکذب... بلى من اوفى و اتّقى»
3- شعار، کار ساز نیست، عمل و تقوا لازم است. «اوفى واتّقى»
4- وفاى به عهد، از نشانه‏هاى تقواست. «اوفى واتّقى»
5 - وفاى به عهد وتقوا، ملاک محبوبیّت است، نه اهل‏کتاب بودن. «یحبّ المتّقین»

--------------------------------------------------------------------------------
80) کلمه «بلى‏غالباً در موردى بکار مى‏رود که منطق و تفکّر قبلى را رد مى‏کند.

نکته ها

«مختال» به معناى تکبرى است که بر اساس توهّم و تخیل بزرگى باشد.
این آیه دلیل آیه قبل است. یعنى این که به شما خبر دادیم که حوادث را پیش از آنکه حادث شوند مقرر کرده و نوشته‏ایم، براى آن است که دیگر به خاطر نعمتى که از دست مى‏دهید اندوه مخورید و به خاطر نعمتى که خدا به شما مى‏دهد، خوشحالى نکنید و بدانید که نعمت‏ها امانت الهى است که به شما سپرده شده است، نه اینکه به مواهب الهى پشت پا بزنیم و از آنها بهره نگیریم، بلکه اسیر آن نشده و آن را هدف و مقصد خود ندانیم.(79)
تمام حوادث تلخ و شیرین، همچون پلّه‏هایى از سنگ‏هاى سیاه و سفید، براى بالا رفتن و به کمال رسیدن است و باید بدون توجّه به رنگِ پلّه‏ها، به سرعت از آن گذشت.
کارمند بانک، یک روز مسئول گرفتن پول از مردم و روز دیگر مسئول پرداخت است. نه روز اول خود را مى‏بازد و نه روز دوم خوشحالى مى‏کند، زیرا مى‏داند او کارمندى امین بیش نیست. خداوند با مقرّر کردن حوادث و فراز و نشیب‏ها مى‏خواهد روح انسان را به قدرى بالا ببرد که تلخى‏ها و شیرینى‏ها در آن اثر نکند، چنانکه حضرت زینب‏علیها السلام بعد از حوادث کربلا فرمود: من به جز زیبایى چیزى ندیدم، «و ما رأیتُ الا جمیلا»(80) و امام حسین‏علیه السلام در گودال قتلگاه و در آخرین لحظات زندگى‏اش فرمود: خداوندا! راضى هستم به حکم تو و بردبارم بر بلا و امتحان تو، «رضاً بقضائک، صبراً على بلائک» و امام على‏علیه السلام اشتیاق و انس خود را به شهادت از انس کودک به سینه مادر بیشتر مى‏داند. «و اللّه لابن ابى طالب آنس بالموت من الطفل بثدى امّه»(81)
اگر حوادث را براساس علم و حکمت خدا بدانیم نه اتفاقى و بى‏دلیل و اگر حکمت بروز حوادث را بدانیم، حسد نمى‏ورزیم، حرص نمى‏زنیم، دشمنى نمى‏کنیم و عصبانى نمى‏شویم زیرا مى‏دانیم که صحنه‏ها از قبل طراحى حکیمانه شده است. اگر بدانیم عطاى نعمت، مسئولیّت و وظیفه به دنبال مى‏آورد، از داشتن آن شاد نمى‏شویم و اگر بدانیم گرفتن نعمت، جبرانش در قیامت است، از فوت شده‏ها غمناک نمى‏شویم.
حضرت على‏علیه السلام فرمودند: تمام زهد در دو کلمه قرآن است، سپس این آیه را تلاوت کرده و فرمودند: و آنچه از دست دادید تأسف نخورید و بر آنچه به شما داده مى‏شود، دلخوش نباشید وکسى که چنین باشد، زاهدى جامع الاطراف است.(82)
--------------------------------------------------------------------------------
79) تفسیر المیزان.
80) لُهوف، ص‏160
81) نهج‏البلاغه، خطبه 5.
82) نهج‏البلاغه، حکمت 439.

«نُشوز»، از ریشه‏ى «نشز» - زمین بلند - و معناى آن طغیان است. در آیه‏ى 34 سخن از نشوز زن بود «تخافون نشوزهنّ» و اینجا کلام از نشوز وسرکشى مرد است.
«شُحّ» در زن، نپوشیدن لباس خوب و ترک آرایش است. و در مرد، نپرداختن مهریّه و نفقه و نشان ندادن علاقه.
رافع‏بن خدیج دو همسر داشت، یکى پیر و دیگرى جوان. همسر مسنّ را به خاطر اختلاف‏هایى طلاق داد و پیش از تمام شدن عدّه، به او گفت: اگر حاضر باشى به این شرط با تو آشتى مى‏کنم که اگر همسر جوانم را مقدّم داشتم صبر کنى، وگرنه پس از تمام شدن مدّت عدّه، از هم جدا مى‏شویم. زن، آشتى را پذیرفت. سپس این آیه نازل شد.
امام صادق‏علیه السلام در ذیل آیه فرمود: این آیه مربوط به کسى است که از همسرش لذّتى نمى‏برد و بناى طلاقش را دارد، زن مى‏گوید: مرا طلاق نده، اگر خواستى همسر دیگرى بگیر و مرا هم داشته باش.[389]

--------------------------------------------------------------------------------
389) کافى، ج‏6، ص‏145 ؛ وسائل، ج‏21، ص 351.

«دلوک»، هنگامى است که خورشید از وسط آسمان روبه مغرب میل مى‏کند که زوال نامیده مى‏شود، ووقت نماز ظهر و عصر است. و «غَسق اللیل» وقت نماز مغرب و عشاست که تاریکى، فراگیر مى‏شود و «فجر»، وقت نماز صبح است.(175)
امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: اوّلین نمازى که واجب شد نماز ظهر بود و آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند.(176)
در روایت دیگرى آمده است: اگر نماز صبح در اوّل فجر اقامه شود، فرشتگان شب و روز هر دو آن را ثبت مى‏کنند.(177) و «مشهود» بودن نماز صبح نیز ممکن است به همین معنا باشد.(178) یعنى هر دو گروه فرشتگان آن را مشاهده کرده و بر آن گواهى مى‏دهند.

تا بر آنچه از دست دادید، تأسف نخورید و به آنچه به شما داده شد، (سرمستانه) شادمانى نکنید و خداوند هیچ متکبر فخرفروشى را دوست ندارد.

و بگو حق آمد و باطل نابود شد آرى باطل همواره نابودشدنى است (۸۱)

نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکى شب برپادار و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است (۷۸)