نگاه به گذشته، سبب شکوفایى ایمان و تواضع بشر مى‏گردد. «خلق الانسان من صلصال...»
-خداوند از مادّه سرد بى‏روح «صلصال» و مادّه گرم بى‏روح «مارج»، موجودات زنده مى‏سازد. «خلق الانسان... خلق الجان...»
-سرچشمه‏ى به وجود آمدن انسان، مادّه‏اى ناچیز و بى‏ارزش است. «صلصالٍ» (نکره آمدن مى‏تواند نشانه ناچیز بودن باشد.)

تکذیب آیات الهى، سرزنش را به دنبال دارد. «فباىّ آلاء ربّکما تکذبان»
9- جن نیز مثل انسان، مسئول، مکلّف و بهره‏مند از نعمت‏هاى زمین است. «فباىّ آلاء ربّکما تکذّبان»
10- خداوند نعمت‏ها را براى رشد و تربیت همه جانبه انسان و جن آفریده است. «آلاءِ ربّکما»

1- میوه، نقش مهمى در تغذیه انسان دارد. بعد از آفرینش زمین، نام میوه آمده است. «والارض... فیها فاکهة»
2- در میان میوه‏ها، ارزش خرما از بقیه جداست. «فیها فاکهة... والنّخل»

پیام ها
1- احاطه خداوند به شرق و غرب عالم یکسان است. «ربّ المشرقَین... ربّ المغربَین»
2- قرآن، انسان را به کیهان‏شناسى دعوت مى‏کند. «المشرقین... المغربین»
3- قرآن، بشر را به شناختِ آفاق و انفس، هر دو توجّه مى‏دهد. «خلق الانسان من صلصال... ربّ المشرقَین و... المغربَین»
4- پدیده‏هاى طبیعى، هم براى انسان نعمت است و هم براى جن. «ربّ المشرقَین و ربّ المغربَین فباىّ آلاء ربّکما»
5 - حرکت زمین به گونه‏اى است که مشرق و مغرب پدید مى‏آید و این از نعمت‏هاى الهى است. «فباىّ آلاء ربّکما تکذّبان»

«صلصال» به معناى گِل خشکیده، «فخّار» به معناى سفال (گل پخته شده) و «مارج» به معناى شعله است.
قرآن در مورد منشأ آفرینش انسان تعبیرات گوناگونى دارد که ممکن است این تعبیرات به مراحل مختلف آن اشاره داشته باشد:
1. خاک. «انّا خلقناکم من تراب»(70)
2. خاک آمیخته با آب. «خلقکم من طین»(71)
3. گِل بدبو. «من حماءٍ مسنون»(72)
4. گِل خشکیده. «من صلصال کالفخّار»(73)

پوسته و حتّى غلاف دور نباتات، نعمت است. «والحبّ ذو العصف»
بوى خوشِ گیاهان، یکى از نعمت‏هاى الهى است. «و الریحان»

«مکر»، گرچه در فارسى به معناى نیرنگ و حیله است، امّا در لغت عرب، به معناى تدبیر و چاره‏اندیشى براى بازگرداندن از هدف است، چه حقّ باشد چه باطل. مکر خدا، تدبیر الهى است که نقشه‏ى کفّار را بر هم مى‏زند.
حتّى پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام نیز خود را در امان نمى‏دانستند و همواره مراقب اعمال خود بوده‏اند تا مبادا از آنان لغزشى سربزند، لذا پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود: «انّى اخاف اِن عصیتُ ربّى عذاب یوم عظیم» [190]
راوى مى‏گوید پشت سر امام صادق علیه السلام نماز مى‏خواندم که حضرت در نماز فرمود: «الّلهم لاتؤمنّى مَکرک»، خداوندا! مرا از مکر خودت غافل و ایمن نگردان. آنگاه حضرت فرمود: «فلایأمن مکر اللّه الاّ القوم الخاسرون» [191]
حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: حتّى بر نیکوکاران این امّت از کیفر الهى ایمن مباش، زیرا خداوند مى‏فرماید: «فلایأمن مکر اللّه الاّ القوم الخاسرون». [192]
در حقیقت ایمن نبودن از مکر الهى، به معنى توجّه به از مسئولیّت‏ها و تکالیف و ترس از کوتاهى در انجام وظایف است.
190) انعام، 15
191) تفسیر نمونه‏
192) نهج البلاغه، حکمت 377