توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور(ج 2 ص 101) از ابن اسحاق و ابن جریر و بیهقى (در کتاب دلائلش) از عبد اللَّه بن ابى بکر بن محمد بن عمرو بن حزم روایت کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور(ج 2 ص 101) از موسى بن عقبه در کتاب مغازى خود و بیهقى در کتاب دلائلش از ابن شهاب روایت کرده اند.

2-متن کامل روایت: رسول خدا (ص) مسلمین رادستور داد تا براى جهاد در بدر بیرون شوند، چون ابو سفیان اعلام جنگ داده بود، ولى شیطان هواداران انسى خود را وادار کرد در بین مردم بروند و آنان را از ابى سفیان بترسانند، شیطانهاى انسى به مردم گفتند (زنهار از جاى خود تکان مخورید و حاضر به جنگ مشوید که) ابو سفیان لشکرى جمع کرده که به هر جا وارد شوند مثل شب روى زمین را سیاه مى‏کنند، منتظرند که دستشان به شما برسد و همه شما را از پا در آورده و دار و ندارتان را غارت کنند.
و خداى تعالى مسلمانان را از تهدید آن شیطانها حفظ نموده دعوت خدا و رسولش را پذیرفتند و با هر چه سرمایه که داشتند بیرون شدند، به این فکر که اگر در بدر به ابى سفیان برخوردیم که چه بهتر، چون به همین منظور بیرون مى‏شویم، و اگر بر نخوردیم با سرمایه‏هاى خود از بازارى که همه‏ساله در بدر تشکیل مى‏شود جنس مى‏خریم، چون در آن تاریخ در هر سال یک بار بازارى در بدر تشکیل مى‏شد و مردم در آن موسم به بدر مى‏آمدند، و حاجات خود را مى‏خریدند، و جنس خود را مى‏فروختند، همین کار را کردند ولى در آن ایام ابو سفیان و هوادارانش به بدر نیامدند، و اتفاقا ابن حمام از کنار جمعیت مسلمانان گذشت، پرسید اینها کیانند؟ گفتند: رسول خدا (ص) و اصحاب او است که منتظر ابو سفیان و هواخواهان قریشى اویند، از آنجا نزد قریش آمد و جریان را به اطلاع آنها رسانید، ابو سفیان ترسید و به مکه برگشت، رسول خدا (ص) هم با نعمتى و فضلى از خدا از بدر به مدینه برگشت و این غزوه جزء غزوات شمرده شده، به نام" غزوه جیش سویق" که در شعبان سال سوم هجرت اتفاق افتاد.

علامه طباطبایی: الدر المنثور این روایت را از غیر این طریق نیز نقل کرده( الدر المنثور ج 2 ص 101)، و صاحب مجمع البیان آن را بطور مفصل در مجمع از امام باقر(ع) آورده، و در نقل او آمده که این آیات در باره غزوه بدر صغرا نازل شده و مراد از جیش سویق، جیش ابى سفیان است که با لشکرى از قریش و بارهایى از سویق (بلغور) بیرون آمدند و در خارج مکه پیاده شدند و همان سویق را آذوقه خود کردند و وقتى از بر خورد با مسلمین در بدر دچار وحشت شدند، به مکه برگشتند، و مسلمانان به عنوان استهزاء، لشکرشان را لشکر سویق نامیدند(مجمع البیان ج 2- 1 ص 540). 3-باز در همان کتاب(الدر المنثور ج 2 ص 101) است که نسایى و ابن ابى حاتم و طبرانى، به سندى صحیح از عکرمه از ابن عباس روایت کرده‏اند که گفت: وقتى مشرکین از جنگ احد برگشتند به یکدیگر گفتند: دیدید که نه محمد را کشتید و نه دختران دشمن را به اسیرى با خود آوردید، راستى که چه ننگى به بار آوردید، باید برگردید و کار را یک سره کنید سرانجام تصمیم گرفتند و خبرش به مدینه رسید، رسول خدا (ص) وقتى این جریان را شنید به مسلمین دستور داد تا براه بیفتند، مسلمانان (که هنوز خستگى جنگ احد از تنشان در نیامده بود) براه افتادند، تا به حمراء الاسد و یا چاه ابى عتبه رسیدند، (تردید از سفیان است) مشرکین (وقتى خبر دار شدند باز ترسیدند و) گفتند خوب است فعلا برگردیم و سال بعد به جنگ اقدام کنیم، در نتیجه مشرکین به مسلمانان نزدیک نشدند، و رسول خدا (ص) و مسلمانان برگشتند و همین حرکت یکى از غزوات شمرده شد و خداى تعالى این آیه را نازل کرد:« الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ ...» قبلا هم ابو سفیان براى رسول خدا (ص) خط نشان کشیده و گفته بود: موعد شما در موسم سال آینده بدر، یعنى همانجا که یاران ما را کشتید، چون موسم بدر فرا رسید، آن طرف که شجاع بود آماده قتال شد، و خود را به بدر رسانید، تا اگر قتالى پیش آید قتال کند و اگر پیش نیاید تجارت نماید، و آن طرف که ترسو بودند حرکت نکردند، در نتیجه دسته اول یعنى مسلمانان به بدر آمدند، و احدى از مشرکین را در آنجا ندیدند بناچار به کار خرید و فروش پرداختند و خداى تعالى در این باره این آیه را نازل کرد:« فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ ...».

‏علامه طباطبایی: منظور ما از نقل این روایت با اینکه با رعایت اختصار منافات داشت (چون در مباحث روایتى خلاصه گیرى و نقل نمونه‏اى جامع از هر باب بسیار مؤثر و مفید است، و باعث بصیرت و آشنایى اهل بحث و تدبر مى‏شود) این بود که اهل بحث متوجه این نکته گردند که آنچه در روایات اسباب نزول آمده، اگر نگوئیم همه‏اش، حد اقل بیشترش نظریه شخصى راویان است، به این معنا که راویان آن احادیث غالبا حوادث تاریخى را نقل مى‏کنند، آن گاه یکى از آیات کریمه قرآن را که با آن حادثه مناسبتى دارد ضمیمه نقل خود مى‏سازند و مردم خیال مى‏کنند که آیه نامبرده اصلا در باره همان حادثه نازل شده، و چه بسا همین عمل باعث شده که یک آیه قطعه قطعه شود و یا چند آیه که در یک سیاق قرار دارند، تکه تکه گردند، و هر تکه‏اش را داراى تنزیلى مستقل بپندارند و در باره چند آیه‏اى که پشت سر هم نازل شده بگویند: آن آیه‏اش در باره فلان حادثه و آیه دومش در باره آن حادثه دیگر، و سومش در باره آن حادثه دیگر نازل شده است، و در نتیجه نظم چنین آیاتى به هم خورده، سیاقش به کلى از بین برود، و این خود یکى از اسباب سستى و بى اعتبارى اینگونه روایات است.
اضافه کن بر این آنچه را که ما در اول این بحث تذکر دادیم و گفتیم: اختلاف مذاهب دینى هم در لحن این روایات تاثیر گذاشته، هر کسى آنها را به طرف مذهب خود سوق داده تا مذهب خویش را با آن توجیه و تایید کند.
علاوه بر اینکه جوهاى سیاسى و انگیزه‏هایى که در هر زمانى حاکم بوده اثرى جدى در حقایق و معارف داشته و نگذاشته که حقایق، آن طور که بوده باقى بماند، بلکه در هاله‏اى از ابهام و اخفایش کرده است، بنا بر این کسى که مى‏خواهد در مسائل تاریخى غور و دقت کند باید این عوامل که گفتیم در ضبط و نقل احادیث تاریخى دخالت داشته‏اند را از نظر دور ندارد که سخت در فهم حقایق مؤثر است (و تنها خدا هادى است). [ بستن توضیحات ]

توضیح : در جمله «لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ» وعده را منحصر کرده به بعضى از کسانى که خدا و رسول را اجابت کردند و این به خاطر آن است که اجابت دعوت یک عمل ظاهرى است، ممکن است مطابق با واقع هم باشد و ممکن است نباشد، علامت مطابقتش با واقع احسان و تقوا است، که اجر عظیم هم دایر مدار همین دو است و این خود مراقبت عجیب قرآن در بیانات خود را مى‏رساند و به ما مى‏فهماند که خداى تعالى چقدر مراقب کلمات و بیانات خویش است، در عین اینکه مطلب اینجا را بیان مى‏کند، مراقب است که مبادا بیانش با سایر معارفش ناسازگار باشد، آرى " لا یشغله شان عن شان .
و از اینجا روشن مى‏شود که همه اجابت کنندگان در این داستان واقعیت نداشته‏اند، بلکه در بینشان کسانى بوده‏اند که اجابتشان به مصلحت روزگار بوده، چون نشانیهاى اجابت باطنى را که احسان و تقوا است نداشته‏اند، تا مستحق اجر عظیم خداى سبحان بشوند و چه بسا گفته باشند که کلمه:" من" در جمله مورد بحث تبعیضى نیست، و نمى‏خواهد بفرماید بعضى از آنان احسان و تقوا داشته‏اند و در نتیجه اجرى عظیم دارند، بلکه بیانیه است، و مى‏خواهد بفرماید اجابت کنندگان که همان «لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا» بوده باشند اجرى عظیم دارند، چون در آیه دیگر بجاى کلمه «من» کلمه «مع» را آورده، و فرموده: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ»(الفتح/29) و آن گاه در آخر آیه دو باره کلمه «من» مى‏آورد و مى‏فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً»(الفتح/29) لیکن این سخن درست نیست. و نیز بیان مى‏کند این مدحى که خداى تعالى در جمله «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ»(آل عمران/173) تا آخر آیات از ایشان کرده، از قبیل نسبت دادن وصف "بعض" به "کل" است، (که گاهى گوینده به خاطر نکته‏اى که در نظر دارد، و گاهى صرفا به عنایتى لفظى این کار را مى‏کند، یعنى صفت بعض را به کل نسبت مى‏دهد. [ بستن توضیحات ]