(و اذ قلتم یا موسی لن نصبر علی طعام واحد):(هنگامی که گفتید ای موسی ما بر غذای یک جور نمی توانیم بسازیم )و آن نیکوترین خوراک یعنی مرغ بریان و ترنجبین بود،(فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الارض من بقلها وقثائها و فومها و عدسها وبصلها):(پس دعا کن پروردگارت برای ما از زمین سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز بیرون آورد)،(قال اتستبدلون الذی هو ادنی بالذی هو خیر):(موسی (ع ) فرمود:آیابدل می کنید پست تر را با بهتر؟) چون آنچه طلب می کردند آنقدر بی ارزش بود که شایسته دعا کردن نبود،(اهبطوامصرا):(به این شهر فرود آئید)، و به سوی حیات پست دنیوی هبوط کنید،(فان لکم ماسالتم ):(پس همانا آنچه درخواست نمودید برای شما خواهد بود) و درمصر ازآن بهره مند خواهید شد،(وضربت علیهم الذله و المسکنه و باؤ بغضب من الله ):(و برآنان مقرر شد تا ذلیل و مسکین باشند و به غضبی از جانب خدامبتلا شدند)،یعنی به ذلت و پستی افتادند و به همان غضبی که قبلا گرفتار بودندباز گشتند و علت آن هم پستی و ذلت و ظلم آنها بود که در نفس خود گرفتاربودند،(ذلک بانهم کانوا یکفرون بایات الله ):زیراآنهانشانه های خدا را انکارنمودند) و اصولا روش بنی اسرائیل انکار و دشمنی و قساوت بود،(ویقتلون النبیین بغیر الحق ):(و انبیاء الهی را به ناحق می کشتند)، و این شنیع ترین عملی است که این قوم مرتکب شدند و قوم دیگری چنین نکرده است ،(ذلک بما عصواوکانوا یعتدون ):(این به جهت نافرمانی آنها است که ستم وتعدی می کردند)،دراینجا علت ذکر شده است برای آنکه چرا به غضب الهی گرفتار شدند ،پس عصیان آنها و مداومت آنهابر دشمنی باعث کفر و قتل انبیاء از جانب ایشان شد واینها به نوبه خود باعث گرفتار شدن آنها به غضب الهی گردیدند. [ نظرات / امتیازها ]

Allah said, "And remember My favor on you when I sent down the manna and quails to you, a good, pure, beneficial, easily acquired food. And remember your ungratefulness for what We granted you. Remember how you asked Musa to exchange this type of food for an inferior type that consists of vegetation, and so forth.'' Al-Hasan Al-Basri said about the Children of Israel, "They were bored and impatient with the type of food they were provided. They also remembered the life they used to live, when their diet consisted of lentils, onions, garlic and herbs.'' They said,
﴿یَـمُوسَى لَن نَّصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا﴾
(O Musa ! We cannot endure one kind of food. So invoke your Lord for us to bring forth for us of what the earth grows, its herbs, its cucumbers, its Fum, its lentils and its onions). They said,
﴿عَلَى طَعَامٍ وَحِدٍ﴾

(One kind of food) meaning, the manna and quails, because they ate the same food day after day. The Ayah mentioned lentils, onions and herbs, which are all known types of foods. As for the Fum, Ibn Mas`ud read it, Thum (garlic). Also, Ibn Abi Hatim narrated that Al-Hasan said about the Ayah,
﴿وَفُومِهَا﴾

(Its Fum), "Ibn `Abbas said that Fum means, garlic.''

He also said that the expression, `Fumu-lanna' means, `bake for us', according to the languages of old. Ibn Jarir commented, "If this is true, then `Fum' is one of the words whose pronounciation were altered, the letter `fa' was replaced by the letter `tha', since they are similar in sound.'' And Allah knows best. Others said that Fum is wheat, the kind used for bread. Al-Bukhari said, "Some of them said that Fum includes all grains or seeds that are
Allah's statement,
﴿قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَیْرٌ﴾
(He said, "Would you exchange that which is better for that which is lower'') criticized the Jews for asking for inferior foods, although they were living an easy life, eating tasty, beneficial and pure food. Allah's statement,
﴿اهْبِطُواْ مِصْرًا﴾

(Go you down to any Misr) means, `any city', as Ibn `Abbas said. Ibn Jarir also reported that Abu Al-`Aliyah and Ar-Rabi` bin Anas said that the Ayah refers to Misr, the Egypt of Fir`awn. The truth is that the Ayah means any city, as Ibn `Abbas and other scholars stated. Therefore, the meaning of Musa's statement to the Children of Israel becomes, "What you are asking for is easy, for it is available in abundance in any city that you might enter. So since what you asked for is available in all of the villages and cities, I will not ask Allah to provide us with it, especially when it is an inferior type of food. '' This is why Musa said to them,
﴿أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ﴾

(Would you exchange that which is better for that which is lower Go you down to any town and you shall find what you want!)

Since their request was the result of boredom and arrogance and since fulfilling it was unnecessary, their request was denied. Allah knows best.
﴿وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ وَبَآءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُواْ یَکْفُرُونَ بِآیَـتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِمَا عَصَواْ وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ﴾

(61. And they were covered with humiliation and misery, and they drew on themselves the wrath of Allah. That was because they used to disbelieve in the Ayat (proofs, evidence) of Allah and killed the Prophets wrongfully. That was because they disobeyed and used to transgress the bounds (in their disobedience to Allah, i.e. commit crimes and sins.)) (2:61)
Allah said, "And remember My favor on you when I sent down the manna and quails to you, a good, pure, beneficial, easily acquired food. And remember your ungratefulness for what We granted you. Remember how you asked Musa to exchange this type of food for an inferior type that consists of vegetation, and so forth.'' Al-Hasan Al-Basri said about the Children of Israel, "They were bored and impatient with the type of food they were provided. They also remembered the life they used to live, when their diet consisted of lentils, onions, garlic and herbs.'' They said,

﴿یَـمُوسَى لَن نَّصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا﴾
(O Musa ! We cannot endure one kind of food. So invoke your Lord for us to bring forth for us of what the earth grows, its herbs, its cucumbers, its Fum, its lentils and its onions). They said,
﴿عَلَى طَعَامٍ وَحِدٍ﴾
(One kind of food) meaning, the manna and quails, because they ate the same food day after day. The Ayah mentioned lentils, onions and herbs, which are all known types of foods. As for the Fum, Ibn Mas`ud read it, Thum (garlic). Also, Ibn Abi Hatim narrated that Al-Hasan said about the Ayah,
﴿وَفُومِهَا﴾
(Its Fum), "Ibn `Abbas said that Fum means, garlic.''
He also said that the expression, `Fumu-lanna' means, `bake for us', according to the languages of old. Ibn Jarir commented, "If this is true, then `Fum' is one of the words whose pronounciation were altered, the letter `fa' was replaced by the letter `tha', since they are similar in sound.'' And Allah knows best. Others said that Fum is wheat, the kind used for bread. Al-Bukhari said, "Some of them said that Fum includes all grains or seeds that are eaten.''
Allah's statement,
﴿قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَیْرٌ﴾
(He said, "Would you exchange that which is better for that which is lower'') criticized the Jews for asking for inferior foods, although they were living an easy life, eating tasty, beneficial and pure food. Allah's statement,
﴿اهْبِطُواْ مِصْرًا﴾

(Go you down to any Misr) means, `any city', as Ibn `Abbas said. Ibn Jarir also reported that Abu Al-`Aliyah and Ar-Rabi` bin Anas said that the Ayah refers to Misr, the Egypt of Fir`awn. The truth is that the Ayah means any city, as Ibn `Abbas and other scholars stated. Therefore, the meaning of Musa's statement to the Children of Israel becomes, "What you are asking for is easy, for it is available in abundance in any city that you might enter. So since what you asked for is available in all of the villages and cities, I will not ask Allah to provide us with it, especially when it is an inferior type of food. '' This is why Musa said to them,
﴿أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنَى بِالَّذِى هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ﴾
(Would you exchange that which is better for that which is lower Go you down to any town and you shall find what you want!)

Since their request was the result of boredom and arrogance and since fulfilling it was unnecessary, their request was denied. Allah knows best.

﴿وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ وَبَآءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُواْ یَکْفُرُونَ بِآیَـتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِمَا عَصَواْ وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ﴾

(61. And they were covered with humiliation and misery, and they drew on themselves the wrath of Allah. That was because they used to disbelieve in the Ayat (proofs, evidence) of Allah and killed the Prophets wrongfully. That was because they disobeyed and used to transgress the bounds (in their disobedience to Allah, i.e. commit crimes and sins.)) (2:61)
Allah said,
﴿وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ﴾
(And they were covered with humiliation and misery). This Ayah indicates that the Children of Israel were plagued with humiliation, and that this will continue, meaning that it will never cease. They will continue to suffer humiliation at the hands of all who interact with them, along with the disgrace that they feel inwardly. Al-Hasan commented, "Allah humiliated them, and they shall have no protector. Allah put them under the feet of the Muslims, who appeared at a time when the Majus (Zoroastrians) were taking the Jizyah (tax) from the Jews.'' Also, Abu Al-`Aliyah, Ar-Rabi` bin Anas and As-Suddi said that `misery' used in the Ayah means, `poverty.' `Atiyah Al-`Awfi said that `misery' means, `paying the tilth (tax).' In addition, Ad-Dahhak commented on Allah's statement,
﴿وَبَآءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ﴾
(and they drew on themselves the wrath of Allah), "They deserved Allah's anger.'' Also, Ibn Jarir said that,

﴿وَبَآءُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ﴾

(and they drew on themselves the wrath of Allah) means, "They went back with the wrath. Similarly, Allah said,

﴿إِنِّى أُرِیدُ أَن تَبُوءَ بِإِثْمِى وَإِثْمِکَ﴾
(Verily, I intend to let you draw my sin on yourself as well as yours) (Al-Ma'idah 5:29) meaning, `You will end up carrying my, and your, mistakes instead of me'. Thus, the meaning of the Ayah becomes, `They went back carrying Allah's anger; Allah's wrath descended on them; they deserved Allah's anger.'''
Allah's statement,
﴿ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُواْ یَکْفُرُونَ بِآیَـتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ﴾

(That was because they used to disbelieve in the Ayat (proofs, evidences, etc.) of Allah and killed the Prophets wrongfully.) means, "This is what We rewarded the Children of Israel with: humiliation and misery.'' Allah's anger that descended on the Children of Israel was a part of the humiliation they earned, because of their defiance of the truth, disbelief in Allah's Ayat and belittling the carriers of Allah's Law i.e. the Prophets and their following. The Children of Israel rejected the Messengers and even killed them. Surely, there is no form of disbelief worse than disbelieving in Allah's Ayat and murdering the Prophets of Allah.
Similarly, in a Hadith recorded in the Two Sahihs the Messenger of Allah said,

«الْکِبْرُ بَطَرُ الْحَقِّ وَغَمْطُ النَّاس»

(`Kibr, is refusing the truth and degrading (belittling) people.)

Imam Ahmad recorded, `Abdullah bin Mas`ud saying that the Messenger of Allah said,

«أَشَدُّ النَّاسِ عَذَابًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَجُلٌ قَتَلَهُ نَبِیٌّ أَوْ قَتَلَ نَبِیًّا: وَإِمَامُ ضَلَالَةٍ وَمُمَثِّلٌ مِنَ الْمُمَثِّلِین»

(The people who will receive the most torment on the Day of Resurrection are: a man who was killed by a Prophet or who killed a Prophet, an unjust ruler and one who mutilates (the dead).) Allah's statement,
﴿ذلِکَ بِمَا عَصَواْ وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ﴾

(That was because they disobeyed and used to transgress the bounds) mentions another reason why the Children of Israel were punished in this manner, for they used to disobey and transgress the limits. Disobedience is to do what is prohibited, while transgression entails overstepping the set limits of what is allowed and what is prohibited. Allah knows best. [ نظرات / امتیازها ]

1 - بنى اسرائیل، از بسنده کردن به «منّ» و «سلوى» ناخشنود بوده، و از اکتفا کردن به آن اظهار ناشکیبایى مى کردند.

لن نصبر على طعام وحد

مراد از «طعام واحد» به قرینه آیه 57 «من» و «سلوى» مى باشد.

2 - بنى اسرائیل، از یکنواختى خوراک خویش (منّ و سلوى) به موسى(ع) شکایت کردند.

و إذ قلتم یموسى لن نصبر على طعام وحد

3 - انسان تنوع طلب و ناشکیبا بر یکنواختى است.

لن نصبر على طعام وحد

4 - بنى اسرائیل، از موسى (ع) خواستند تا رفع یکنواختى طعامشان را از درگاه خدا مسألت کند و آنان را به غذاهاى متنوع برساند.

لن نصبر على طعام وحد فادع لنا ربک

به قرینه «لن نصبر ...» مورد دعا بر طرف شدن یکنواختى خوراکیهاست و به دلیل «یخرج لنا ...» مورد دعا دستیابى به خوراکیهاى گیاهى نیز هست. بنابراین بنى اسرائیل دو تقاضا داشتند: 1ـ بر طرف شدن یکنواختى غذا; 2ـ دستیابى به خوراکیهاى گیاهى.

5 - بنى اسرائیل، از موسى(ع) خواستند تا براى رسیدن به خوراکیهاى گیاهى به درگاه خدا دعا کند.

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

6 - قوم موسى، خواهان خوراکیهاى گیاهى و روییده شده از زمین بودند.

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض من بقلها و ... بصلها

عبارت «مما تنبت الأرض» (آنچه از زمین برویاندش) دلالت بر این دارد که: قوم موسى، خوراکیهایى را طلب مى کردند که گیاهى بوده و محصول زمین باشد. اضافه شدن کلمات «بقل» و «بصل» به ضمیر «ها» - که به «الأرض» بر مى گردد - (سبزیجات زمین و ... پیاز زمین)، بیانگر تأکید آنان بر زمینى بودن خوراکیهاى درخواستى است.

7 - بنى اسرائیل عصر بعثت، ویژگیها و خصوصیات روحى اسلاف و گذشتگان خویش را دارا بودند.

إذ قلتم یموسى لن نصبر على طعام وحد

نسبت دادن کردارها و گفتارهاى گذشتگان بنى اسرائیل به بنى اسرائیل عصر بعثت و گفتن «إذ قلتم» به جاى «إذ قالوا» گویاى این است که: بنى اسرائیل عصرهاى بعد در روحیات و رفتارهاى اجتماعى، همسان گذشتگان خود بودند.

8 - قوم موسى مطمئن به استجابت دعاى موسى(ع) بودند.

فادع لنا ربک یخرج لنا

فعل «یخرج» مجزوم است و حکایت از شرطى مقدر دارد; یعنى: «ادع لنا ربک ان تدع یخرج ...; دعا کن، اگر دعا کردى خداوند پدید خواهد آورد ...» این سخن دلالت بر اطمینان قوم موسى به استجابت دعاى او دارد.


9 - گرایش طبیعى انسان به بهره بردارى از زمین

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

بنى اسرائیل، از تنوع نداشتن غذا شکایت داشتند و در تقاضاى خویش قید کردند که تنوع غذاها، از روییدنیهاى زمین باشد. این نشان مى دهد که آدمى به بهره بردارى از زمین علاقه مند است و به آن گرایش دارد.

10 - قوم موسى در صحراى سینا از غذاهاى روییدنى زمین بى بهره بودند.

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

11 - پدید آمدن گیاهان از زمین، در اختیار خداوند و به دست اوست.

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

12 - خداوند، حاکم بر عوامل طبیعى است.

یخرج لنا مما تنبت الأرض

13 - قوم موسى معتقد به ربوبیت و حاکمیت خداوند بر طبیعت

فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الأرض

14 - سبزیجات، خیار، گندم، عدس و پیاز از خوراکیهایى که قوم موسى خواهان آن بودند.

یخرج لنا مما تنبت الأرض من بقلها و ... بصلها

«فوم» به معناى گندم است. برخى از اهل لغت گفته اند که به معناى سیر نیز به کار مى رود و نیز گفته شده که «فوم» به گندم و دیگر حبوباتى که با آن نان پخته شود اطلاق مى گردد.

15 - «منّ» و «سلوى» خوراکى بهتر در مقابل آنچه که قوم موسى در پى دستیابى به آن بودند.

قال أتستبدلون الذى هو أدنى بالذى هو خیر

«أدنى» از «دنو» و به معناى نزدیکتر است که به قرینه «خیر» مراد از آن پست تر مى باشد. قابل ذکر است که برخى «أدنى» را از «دنائة» (پست) دانسته اند. بر این مبنا معناى حقیقى «أدنى» پست تر خواهد بود.

16 - موسى (ع) مردمش را به خاطر تقاضاى غذایى پست تر در مقابل از دست دادن غذایى بهتر، سرزنش کرد.

قال أتستبدلون الذى هو أدنى بالذى هو خیر

استفهام در «أتستبدلون» انکار توبیخى است. ضمیر در «قال» مى تواند به «ربک» برگردد و مى تواند به «موسى» ارجاع شود در برداشت فوق دومین احتمال لحاظ شده است.

17 - قوم موسى به مصلحت خویش در انتخاب غذا ناآگاه بودند.

قال أتستبدلون الذى هو أدنى بالذى هو خیر

18 - بنى اسرائیل، در صورت دستیابى به خوراکیهاى دلخواه (سبزیجات و ...) از «منّ» و «سلوى» محروم مى شدند.

قال أتستبدلون الذى هو أدنى بالذى هو خیر

با وجود اینکه در سخنان بنى اسرائیل این معنا نبود که «منّ» و «سلوى» نمى خواهیم، ولى خداوند یا موسى(ع) در پاسخ آنان، جمله «أتستبدلون» (چرا معاوضه مى کنید) را به کار برد تا به این نکته اشاره کند که: دستیابى به خوراکیهاى یاد شده، موجب محرومیت شما از «منّ» و «سلوى» خواهد شد.


19 - بنى اسرائیل، مردمى ناسپاس در برابر نعمتهاى ارزشمند الهى (منّ و سلوى)

لن نصبر على طعام وحد ... قال أتستبدلون الذى هو أدنى

20 - راضى بودن به آنچه خدا مقرر کرده و شکیبا بودن بر آن، تأمین کننده خیر و مصلحت واقعى انسان است.

لن نصبر على طعام وحد ... قال أتستبدلون الذى هو أدنى بالذى هو خیر

21 - موسى (ع) در پى تقاضاى قومش (درخواست خوراکیهاى زمینى) از آنان خواست تا به یکى از شهرها در آیند و شهرنشینى را انتخاب کنند.

قال أتستبدلون ... اهبطوا مصراً فان لکم ما سألتم

چنانچه ضمیر در «قال» به «ربک» برگردد، جمله «اهبطوا ...» سخن خداوند است و اگر به موسى (ع) ارجاع شود، آن جمله گفته موسى(ع) خواهد بود. برداشت فوق به لحاظ احتمال دوم است.

22 - موسى(ع) با دور نگه داشتن قومش از سکونت در شهرها، اهداف بلندى را براى آنان در نظر داشت و آن را تعقیب مى کرد.

اهبطوا مصراً فان لکم ما سألتم

جمله «اهبطوا مصراً ...» (به یکى از شهرها در آیید، آنچه مى خواستید در آن وجود دارد) بیانگر این است که: انتقال قوم موسى از بیابانها به شهر کارى سهل و آسان بوده است. و ناگزیر از بیابان گردى نبودند. بنابراین موسى(ع) بیابان گردى را براى قومش انتخاب کرده بود و این معنا بدیهى است که اگر پیامبران امرى را براى قوم خویش انتخاب کنند - خصوصاً اگر مشکلاتى را هم به دنبال داشته باشد - در پى رساندن آنان به اهداف بلندى هستند.

23 - خوارى، فقر و درماندگى، سرنوشت محتوم متجاوزان بنى اسرائیل است.

و ضربت علیهم الذلة و المسکنة

«مسکنة» به معناى فقر و سستى است. «ذلة» و «مسکنة» به قبّه و مانند آن تشبیه شده و لذا کلمه «ضربت» (زده شد) براى آن به کار رفته است; یعنى، خوارى و درماندگى همچون قبه اى آنان را احاطه کرده و بر آنان خیمه زده است.

24 - بنى اسرائیل، به غضب و خشم خداوند گرفتار شدند.

و باءو بغضب من اللّه

«باءو» به معناى بازگشتند، است. «باء» در «بغضب» براى ملابست و مصاحبت مى باشد; یعنى، بازگشتند در حالى که غضب و خشم خدا را به دوش مى کشیدند.

25 - بنى اسرائیل، آیات خدا را انکار کردند و به آنها کفر ورزیدند.

کانوا یکفرون بأیت اللّه

26 - بعثت پیامبرانى بسیار براى بنى اسرائیل

و یقتلون النبیین بغیر الحق

«ال» در «النبیین» براى استغراق است و مراد از آن در این جا کثرت مى باشد.

27 - بنى اسرائیل، پیامبران بسیارى را به قتل رساندند.

و یقتلون النبیین بغیر الحق

28 - بنى اسرائیل هیچ عذر و بهانه اى براى کشتن پیامبران الهى نداشتند.

و یقتلون النبیین بغیر الحق

با توجّه به این حقیقت که کشتن پیامبران هرگز حق نیست، قید توضیحى (بغیر الحق) آورده شده تا به این معنا اشاره کند که: بنى اسرائیل هیچ بهانه اى از قبیل جهل به پیامبرى پیامبران و یا خطایى از سوى ایشان، سراغ نداشتند تا بتوانند کشتن آنان را حق جلوه دهند.

29 - انکار آیات الهى و کشتن انبیا، موجب خوار گشتن و درمانده شدن همیشگى بنى اسرائیل شد.

ذلک بأنهم کانوا یکفرون بأیت اللّه و یقتلون النبیین

«ذلک» اشاره به «ذلة»، «مسکنة» و «غضب الهى» است و باء در «بأنهم» سببیه مى باشد.

30 - بنى اسرائیل، به خاطر کفرشان به آیات الهى و کشتن پیامبران، مورد غضب خداوند قرار گرفتند.

ذلک بأنهم کانوا یکفرون بأیت اللّه و یقتلون النبیین

31 - بنى اسرائیل، گنهکار و همواره تجاوزگر بوده اند.

ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون

32 - عصیان و تجاوز گرى بنى اسرائیل، ریشه گرایش آنان به کفر و جرئتشان بر کشتن پیامبران بود.

یکفرون بأیت اللّه ... ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون

مشارالیه «ذلک» در «ذلک بما عصوا» کفر به آیات خدا و کشتن پیامبران است. قابل ذکر است که برخى از مفسّران، ذلک در «ذلک بما عصوا» را اشاره به «ذلت و ...» دانسته اند و در نتیجه عصیان و تجاوز را نیز علت «ذلت و ...» شمرده اند.

33 - انکار آیات الهى و کفر به آنها، موجب ذلت و درماندگى آدمى خواهد شد.

و ضربت علیهم الذلة ... ذلک بأنهم کانوا یکفرون بأیت اللّه

34 - انکار آیات الهى و کفر به آنها، در پى دارنده خشم و غضب خداوند است.

و باءو بغضب من اللّه ذلک بأنهم کانوا یکفرون بأیت اللّه

35 - کشتن رهبران الهى، موجب ذلت و فقر و در پى دارنده غضب خداوند است.

ضربت علیهم الذلة ... ذلک بأنهم ... یقتلون النبیین

36 - تجاوزگرى و ارتکاب گناهان، آدمى رابه سوى کفر گرایش داده و بر کشتن رهبران الهى بى پروا مى سازد.

یکفرون بأیت اللّه ... ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون

37 - شهرنشینى بنى اسرائیل و رسیدن به رفاه و آسایش، زمینه ساز عصیانگرى، تجاوز، کشتن پیامبران و کفرشان بود.

لن نصبر على طعام وحد ... اهبطوا مصراً ... و ضربت علیهم الذلة

برداشت فوق، مقتضاى ارتباط بخش دوم آیه; یعنى، «و ضربت علیهم الذلة ...» با بخش اول آیه است.

38 - داستان ناسپاسى بنى اسرائیل بر «منّ» و «سلوى» و انتخاب شهرنشینى و گرایش آنان به کفر و تجاوز، داستانى آموزنده و شایسته به یاد آوردن است.

إذ قلتم یموسى لن نصبر .... و ضربت علیهم الذلة ... و کانوا یعتدون

«إذ قلتم ...» مفعول براى «أذکروا» (به یاد آوردن) مى باشد.

39 - «عن أبى عبداللّه (ع) - و تلا هذه الآیة - «ذلک بأنهم کانوا یکفرون بایات اللّه و یقتلون النبین بغیر الحق ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون» قال: و اللّه ما قتلوهم بأیدیهم و لاضربوهم باسیافهم و لکنهم سمعوا أحادیثهم فاذاعوها فاخذوا علیها فقتلوا فصار قتلا و اعتداء و معصیة;(1)

از امام صادق (ع) روایت شده است که در پى تلاوت آیه فوق، فرمودند: به خدا سوگند! بنى اسرائیل، پیامبران خود را با دستان خود نکشتند و آنان را با شمشیرهاى خود به قتل نرساندند و لکن احادیث آنان را شنیدند و اسرارشان را فاش کردند و در نتیجه پیامبران، دستگیر و کشته مى شدند. از این جهت افشاى سرّ، قتل و تجاوز و معصیت محسوب شده است».
[ نظرات / امتیازها ]

قرآن پس از ترسیم نعمتهاى گوناگون مادّى و معنوى براى بنى اسرائیل، ناسپاسى و کفر آنان و کیفر طبیعى عملکرد زشت و ناهنجارشان را در این آیه شریفه، براى عبرت دیگران به تصویر مى کشد و مى فرماید:

«و اذ قلتم یا موسى لن نصبر على طعامٍ واحدٍ»

و [بیاد آورید] هنگامى را که گفتید: اى موسى! ما هرگز به یک نوع غذا نمى توانیم بسنده کنیم و تاب بیاوریم

روشن است که منظور از گویندگان این مطلب، پدران و نیاکان یهودیان عصر پیامبر (ص) بودند، نه خود آنان.

چرا؟

با نگرش به آیاتى که گذشت، روشن مى شود که غذاهاى آنان یکنواخت نبود، بلکه متنوّع بود؛ و «مَنّ» و «سلوى» بر آنان فرود مى آمد. پس چرا آنان از یکنواختى غذاگله مى کردند؟

پاسخ

بعضى گفته اند: درست است که غذاى روزانه آنان یکنواخت نبود، امّا همان غذاها و خوردنیهاى متنوّع روز دیگر نیز بر سفره آنان مى آمد.

و برخى دیگر گفته اند: هنگامى که آنان به کیفر مستى و نافرمانى، در آن دشت بیکرانه سرگردان شدند، نخست غذایشان «منّ» بود؛ و پس از درخواست تنوّع در خوراک از موسى (ع)، «سلوى» نیز برایشان فرود آمد.

«فادع لنا ربّک یخرج لنا ممّا تنبت الارض من بقلها و قثّائها و فومها و عدسها و بصلها»

پس خدایت را براى ما بخوان تا از آنچه زمین از سبزیجات، خیار، گندم، عدس، پیاز و دیگر میوه ها و دانه ها مى رویاند، براى تغذیه و بهره ورى ما برویاند

گروهى بر این اندیشه اند که انگیزه این بهانه جویى و تقاضا این بود که بنى اسرائیل پس از سرگردانى در آن دشت، هرچند رو به سوى خدا آوردند و توبه کردند و خدا ابر را سایبان آنان ساخت و «مَنّ» و «سلوى» بر ایشان فرو فرستاد، با همه این نعمتها از زندگى یکنواخت خسته شدند و مى خواستند که به شهر و زندگى در آنجا باز گردند؛ که پاسخ آمد: به شهرى فرود آیید که آنچه مى خواهید، براى شما فراهم است.

دسته اى دیگر گفته اند: علّت خستگى آنان این بود که هماره غذاى آماده و زندگى راحتى داشتند؛ از این جهت گفتند: دیگر تاب و توان این شرایط خوب و آماده را نداریم. از خدایت بخواه از روییدنیهاى گوناگون زمین براى ما برویاند تا براى گردآورى آنها، به کمک یکدیگر و تلاش و تحرّک نیاز پیدا کنیم.

قال أتستبدلون الّذى هو ادنى بالّذى هو خیرٌ»

موسى یا خداى او گفت: آیا بر آن هستید نعمتهایى را که بى هیچ رنج و زحمتى بر شما فرود مى آید، از دست بدهید و درعوض به چیزهایى دست یابید که براى فراهم آوردن آنها باید به تلاش و کوشش برخیزید و خود را به رنج و فشار افکنید؟

یا: بر این اندیشه پوچ هستید که نعمتهاى گرانبها را ازدست بدهید و نعمتهایى را که ازنظر ارزش فروترند، جایگزین آنها سازید؟

در اینکه این خواسته بنى اسرائیل، ناپسند بود یا پسندیده، دیدگاهها متفاوت است:

1. برخى معتقدند که خواسته آنان، روا و درست بود؛ چرا که آنچه داشتند، نعمت خدا بود و آنان مى خواستند نعمت دیگرى داشته باشند.

2. امّا گروهى بر این باورند که خواسته آنان نابجا و ناپسند بود و نوعى ناسپاسى؛ و به همین جهت، مورد نکوهش قرار گرفتند.

«اهبطوا مصراً فانّ لکم ماسئلتم»

منظور از «مصر» در این آیه شریفه کجاست؟

1. بعضى گفته اند: همان مصرى است که سرزمین آنان و فرعونیان بود.

2. و برخى گفته اند منظور، بیت المقدّس است.

3. و پاره اى از دانشمندان نیز بر این اندیشه اند که «مصر» به معناى «شهر» است، و منظور از شهر در این آیه شریفه، شهر دربرابر بیابان است.

«و ضربت علیهم الذّلة والمسکنة»

روى سخن این فراز از آیه شریفه، آن گروه از بنى اسرائیل است که پس از نجات و ارزانى شدن آن همه نعمتها به آنان، بجاى سپاس، راه بیداد را درپیش گرفتند، مقررّات روز شنبه را پایمال ساختند و به کشتار پیامبران دست زدند؛ درنتیجه، نشان خوارى و نیاز بر پیشانى آنان نواخته شد.

درمورد نشان «ذلّت» عدّه اى گفته اند: منظور از آن، همانگونه که در قرآن آمده، پرداخت «جزیه» است: «... حَتّى یُعْطُواالْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»(169). و برخى نیز گفته اند: منظور، همان نشان خاصّى است که یهود باید آن را مى زدند تا شناخته شوند.

و درمورد «مسکنت» نیز نظرها متفاوت است:

گروهى آن را تهیدستى همیشگى و نیازمندیهاى گوناگون معنا کرده اند؛ و دسته اى نیز بر این اندیشه اند که منظور آیه شریفه، نیاز و فقر روحى و روانى و ارزشهاى انسانى آنان است؛ و این درست است، چرا که پیامبر گرامى (ص) فرمود: «الغنى غنى النّفس» (غنا و ثروتمندى واقعى، بى نیازى روحى و روانى است).

«ابن زید» در این باره مى گوید: خداى عادل بدان جهت که یهود آیات او را دروغ شمردند و پیامبرانش را کشتند، عزّت و سرفرازى آنان را به ذلّت، نعمتهاى گوناگونشان را به نگونسارى، و به کیفر عملکرد زشت و ناهنجارشان، خشنودى خویش از آنان را به خشم برآنان تبدیل ساخت.

«و باؤُ بغضبٍ من اللَّه»

و به خشمى از خدا بازگشتند

واژه «غضب» به بیان برخى، عبارت است از بدبختى و فاجعه اى که در این جهان جایگزین خشنودى خدا و نعمتهاى او مى شود؛ و به باور برخى دیگر، کیفر و عذابى است که انسان در سراى آخرت به سبب گناهانى که مرتکب شده، خواهد چشید.

«ذلک بانّهم کانوا یکفرون بآیات اللَّه»

این خشم و غضب خدا بدان دلیل است که آنان نشانه هاى خدا و آیات او را در تورات یا انجیل و قرآن دروغ انگاشتند و پیامبران بزرگش - عیسى (ع) و محمّد(ص) - را آزردند و به آنان ایمان نیاوردند.

«و یقتلون النّبیّین بغیرالحق»

و پیامبران را بناحق و ناروا کشتند

پیامبرانى چون زکریا یا یحیى و دیگران.

روشن است که آمدن ترکیب «بغیرالحق» در آیه شریفه، به این معنا نیست که کشتن پیامبران ممکن است بحق هم صورت گیرد؛ هرگز! بلکه منظور این است که کشتن آنان به هر بهانه و ترفندى، سخت ظالمانه و نارواست. و این آیه شریفه، بسان این آیه است که: «وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ اِلهاً آخَرَ لابُرْهانَ لَهُ بِهِ...»(170).

«ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون»

این فراز از آیه شریفه نیز به گناهان گوناگونى اشاره دارد که برخى از آنها را آیه شریفه برشمرده است.

به هرحال، عذاب خدا و نواخته شدن مهر ذلّت و نشان نگونسارى، به دلیل عملکرد ظالمانه خود آنان است.

چگونه؟

با نگرش در آیه شریفه ممکن است این پرسش مطرح شود که: خداى توانا چگونه به ددمنشان اجازه مى دهد پیامبران او را بکشند؟

پاسخ

پیامبران ممکن است بناحق کشته شوند، امّا هرگز ذلّت و خفّت را نخواهند پذیرفت؛ و در مقابل شکیبایى بر این سختیها و مشکلات ازسوى حق ستیزان، به مقام معنوى والاترى پر خواهند کشید. به عبارت دیگر، خداوند در این سرا به همه آزادى عمل و انتخاب داده؛ امّا هر که کار شایسته اى انجام دهد، پاداش آن را دریافت خواهد داشت و هر که به عمل ظالمانه اى دست یازد، کیفرش دامنگیر او مى شود. پس، خداوند به حق ستیزان قدرت انتخاب داده است. آنها مى توانند پیامبران و حق طلبان را زندانى کنند و یا بکشند؛ ولى ثمره این کار، ذلّت ظالمان و عزّت مردان حق خواهد بود. [ نظرات / امتیازها ]

تمناى غذاهاى رنگارنگ
به دنبال شرح مواهب فراوانى که خداوند به بنى اسرائیل ارزانى داشت
در آیه مورد بحث ، چگونگى کفران و ناسپاسى آنها را در برابر این نعمتهاى بزرگ منعکس مى کند و نشان مى دهد که آنها چگونه مردم لجوجى بوده اند که شاید در تمام تاریخ دیده نشده است ، افرادى این همه مورد لطف خدا قرار گیرند ولى در مقابل تا این حد ناسپاسى و عصیان کنند.
نخست مى گوید: و به خاطر بیاورید زمانى را که گفتید اى موسى ما هرگز نمى توانیم به یک نوع غذا قناعت کنیم (من و سلوى هر چند خوب و لذیذ است ، اما ما غذاى متنوع مى خواهیم ) (و اذ قلتم یا موسى لن نصبر على طعام واحد).
بنابراین از خدایت بخواه تا از آنچه از زمین مى روید براى ما قرار دهد از سبزیجات ، خیار، سیر، عدس و پیاز (فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الارض من بقلها و قثائها و فومها و عدسها و بصلها).
ولى موسى به آنها گفت : آیا شما غذاى پست تر را در مقابل آنچه بهتر است انتخاب مى کنید؟ (قال اتستبدلون الذى هو ادنى بالذى هو خیر).
((اکنون که چنین است از این بیابان بیرون روید و کوشش کنید وارد شهرى شوید، زیرا آنچه مى خواهید در آنجا است )) (اهبطوا مصرا فان لکم ما سالتم ).
سپس قرآن اضافه مى کند ((خداوند مهر ذلت و فقر را بر پیشانى آنها زد)) (و ضربت علیهم الذلة و المسکنة ).
و بار دیگر به غضب الهى گرفتار شدند (و بائوا بغضب من الله ).
((این به خاطر آن بود که آنها آیات الهى را انکار مى کردند و پیامبران را بنا حق مى کشتند)) (ذلک بانهم کانوا یکفرون بایات الله و یقتلون النبیین بغیر الحق ).
و ((این به خاطر آن بود که آنها گناه مى کردند و تعدى و تجاوز داشتند))
(ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون ).
1- منظور از مصر در اینجا کجاست ؟
بعضى از مفسران معتقدند که مصر در این آیه اشاره به همان مفهوم کلى شهر است ، یعنى شما اکنون در این بیابان در یک برنامه خودسازى و آزمایشى قرار دارید، اینجا جاى غذاهاى متنوع نیست ، بروید به شهرها گام بگذارید که در آنجا همه اینها هست ، ولى این برنامه خود سازى در آنجا نیست .
دلیل آن را این مى دانند که بنى اسرائیل نه تقاضاى بازگشت به مصر را داشتند و نه هرگز به آن بازگشتند. <122>
بعضى دیگر همین تفسیر را انتخاب کرده و بر آن افزوده اند که منظور این است ماندن شما در بیابان و استفاده از این غذاى غیر متنوع به خاطر ضعف و زبونى شما است نیرومند شوید و با دشمنان پیکار کنید و شهرهاى شام و سرزمین مقدس را از آنها بگیرید تا همه چیز براى شما فراهم گردد. <123>
سومین تفسیرى که براى این آیه ذکر شده ، این است که منظور همان کشور مصر است یعنى شما اگر از غذاهاى غیر متنوعى در این بیابان بهره مى گیرید در عوض ایمان دارید و آزاد و مستقل هستید اگر نمى خواهید بر گردید و باز هم برده و اسیر فرعونیان یا امثال آنها شوید، تا از باقیمانده سفره آنها از غذاهاى متنوعشان بهره گیرید، شما به دنبال شکم و خورد و خوراکید، هیچ نمى اندیشید که آن روز برده و اسیر بودید، و امروز آزادید و سر بلند در واقع اگر شما محرومیت
مختصرى دارید این بهاى آزادى است که مى پردازید. <124>
ولى تفسیر اول از همه مناسبتر به نظر مى رسد.
2- آیا تنوع طلبى جزء طبیعت انسان نیست ؟
بدون شک ، تنوع از لوازم زندگى و جزء خواسته هاى بشر است ، کاملا طبیعى است که انسان پس از مدتى از غذاى یکنواخت خسته شود، این کار خلافى نیست پس چگونه بنى اسرائیل با درخواست تنوع مورد سرزنش قرار گرفتند؟
پاسخ این سؤ ال با ذکر یک نکته روشن مى شود و آن اینکه در زندگى بشر حقایقى وجود دارد که اساس زندگى او را تشکیل مى دهد و نباید فداى خور و خواب و لذائذ متنوع گردد.
زمانهائى پیش مى آید که توجه به این امور انسان را از هدف اصلى ، از ایمان و پاکى و تقوى از آزادگى و حریت باز مى دارد، در اینجا است که باید به همه آنها پشت پا بزند.
تنوع طلبى در حقیقت دام بزرگى است از سوى استعمارگران دیروز و امروز که با استفاده از آن ، افراد آزاده را چنان اسیر انواع غذاها و لباسها و مرکبها و مسکنها مى کنند که خویشتن خویش را به کلى به دست فراموشى بسپارند و حلقه اسارت آنها را بر گردن نهند.
3- آیا ((من )) و ((سلوى )) از هر غذائى برتر بود؟
بدون شک غذاهاى گیاهى مختلفى که بنى اسرائیل از موسى درخواست کردند، غذاهاى پرارزشى است ، ولى مساءله این است که تنها نباید به زندگى از
یک بعد نگاه کرد، آیا سزاوار است انسان براى دستیابى به مواد مختلف غذائى تن به اسارت در دهد؟!
وانگهى بنابر اینکه ((من )) یکنوع عسل کوهستانى و یا ماده قندى نیرو بخشى مشابه آن باشد یکى از مفیدترین و پرانرژى ترین غذاها است ، مواد پروتئینى موجود در گوشت تازه (مانند سلوى پرنده مخصوص ) از جهاتى بر مواد پروتئینى موجود در حبوبات برترى دارد، چرا که هضم و جذب اولى بسیار آسان است در حالى که براى جذب دومى دستگاه گوارش با فعالیت خسته کننده اى دست به گریبان خواهد بود. <125>
ضمنا ((فوم )) را که از غذاهاى مورد تقاضاى بنى اسرائیل است بعضى به معنى گندم ، و بعضى به معنى سیر تفسیر کرده اند، البته هر یک از این دو ماده امتیاز ویژه اى دارد، ولى بعضى معتقدند که معنى گندم صحیحتر است چرا که بعید است آنها مواد غذائى خالى از گندم را خواسته باشند. <126>
4- چرا مهر ذلت بر بنى اسرائیل نهاده شد؟
از آیه فوق استفاده مى شود که آنها به دو جهت گرفتار خوارى و ذلت شدند: یکى براى کفر و سرپیچى از دستورات خدا، و انحراف از توحید به سوى شرک .
دیگر اینکه مردان حق و فرستادگان خدا را مى کشتند، این سنگدلى و قساوت و بى اعتنائى به قوانین الهى ، بلکه تمام قوانین انسانى که حتى امروز
نیز به روشنى در میان گروهى از یهود ادامه دارد، مایه آن ذلت و بدبختى شد. <127>
درباره سرنوشت یهود و زندگى دردناک آنها در ذیل آیه 112 سوره آل عمران به اندازه کافى بحث کرده ایم (جلد سوم صفحه 51).

پاورقی :
122-بعلاوه تنوین مصرا دلیل بر نکره بودن آن است ، بنابراین نمی تواند اشاره به کشور معروف مصر باشد.
123-تفسیر المنار ذیل آیه.
124-تفسیر فی ظلال.
125-قرآن بر فراز قرون و اعصار صفحه 112.
126-تفسیر قرطبی ذیل آیه مورد بحث. [ نظرات / امتیازها ]

کانوا فلاحة فنزعوا إلی عکرهم فأجموا ما کانوا فیه من النعمة و طلبت أنفسهم الشقاء (علی طعام واحد) أرادوا ما رزقوا فی التیه من المن و السلوی . فإن قلت : هما طعامان فما لهم قالوا علی طعام واحد؟ قلت : أرادوا بالواحد ما لا یختلف و لا یتبدل ، ولو کان علی مائدة الرجل ألوان عدة یداوم علیها کل یوم لا یبدلها، قیل : لا یأکل فلان إلا طعاما واحدا یراد بالواحدة نفی التبدل و الاختلاف . و یجوز أن یریدوا أنهما ضرب واحد، لانهما معا من طعام أهل التلذذ و التترف ، و نحن قوم فلاحة أهل زراعات ، فما نرید إلا ما ألفناه و ضرینا به من الاشیاء المتفاوتة کالحبوب و البقول و نحو ذلک . و معنی (یخرج لنا) یظهر لنا و یوجد. والبقل ما أنبتته الارض من الخضر. و المراد به أطایب البقول التی یأکلها الناس کالنعناع و الکرفس و الکراث و أشباهها. و قرئ (و قثائها) بالضم . و الفوم : الحنطة. منه فوموا لنا، أی : اخبزوا. و قیل الثوم . و یدل علیه قراءة ابن مسعود: و ثومها، وهو للعدس و البصل أوفق (الذی هو أدنی ) الذی هو أقرب منزلة و أدون مقدارا. والدنو والقرب یعبر بهما عن قلة المقدار فیقال : هو دانی المحل و قریب المنزلة، کما یعبر بالبعد عن عکس ذلک فیقال : هو بعید المحل و بعید الهمة یریدون الرفعة و العلو. و قرأ زهیر الفرقبی : أدنأ بالهمزة من الدناءة (اهبطوا مصرا) و قرئ اهبطوا، بالضم : أی انحدروا إلیه من التیه . یقال : هبط الوادی إذا نزل به ، و هبط منه ، إذا خرج . و بلاد التیه : ما بین بیت المقدس إلی قنسرین ، و هی اثناعشر فرسخا فی ثمانیة فراسخ . و یحتمل أن یرید العلم و إنما صرفه مع اجتماع السببین فیه و هما التعریف و التأنیث ، لسکون وسطه کقوله : و نوحا و لوطا. و فیهما العجمة و التعریف ، و إن أرید به البلد فما فیه إلا سبب واحد، و أن یرید مصرا من الامصار. و فی مصحف عبدالله و قرأ به الاعمش : اهبطوا مصر بغیر تنوین کقوله : ادخلوا مصر. و قیل هو "مصرائیم " فعرب (و ضربت علیهم الذلة) جعلت الذلة محیطة بهم مشتملة علیهم ، فهم فیها کما یکون فی القبة من ضربت علیه . أو ألصقت بهم حتی لزمتهم ضربة لازب ، کما یضرب الطین علی الحائط فیلزمه ، فالیهود صاغرون أذلاء أهل مسکنة و مدقعة إما علی الحقیقة، و إما لتصاغرهم و تفاقرهم ، خیفة أن تضاعف علیهم الجزیة (و باءوا بغضب من الله ) من قولک : باء فلان بفلان ، إذا کان حقیقا بأن یقتل به ، لمساواته له و مکافأته ، أی صاروا أحقاء بغضبه (ذلک ) إشارة إلی ما تقدم من ضرب الذلة و المسکنة و الخلاقة بالغضب ، أی ذلک بسبب کفرهم و قتلهم الانبیاء و قد قتلت الیود لعنوا شعیا و زکریا و یحیی و غیرهم : فان قلت : قتل الانبیاء لایکون إلا بغیر الحق فما فائدة ذکره ؟ قلت : معناه أنهم قتلوهم بغیر الحق عندهم ، لانهم لم یقتلوا و لا أفسدوا فی الارض فیقتلوا. و إنما نصحوهم و دعوهم إلی ما ینفعهم فقتلوهم ، فلو سئلوا و أنصفوا من أنفسهم لم یذکروا وجها یستحقون به القتل عندهم . و قرأ علی رضی الله عنه و یقتلون بالتشدید (ذلک ) تکرار للاشارة (بما عصوا) بسبب ارتکابهم أنواع المعاصی و اعتدائهم حدود الله فی کل شی ء، مع کفرهم بَیات الله و قتلهم الانبیاء. و قیل : هو اعتداؤهم فی السبت . و یجوز أن یشار بذلک إلی الکفر و قتل الانبیاء علی معنی أن ذلک بسبب عصیانهم و اعتدائهم ، لانهم انهمکوا فیهما وغلوا حتی قست قلوبهم فجسروا علی جحود الایات و قتل الانبیاء، أو ذلک الکفر و القتل مع ما عصوا. [ نظرات / امتیازها ]