1- خداوند، امکان توبه و بازگشت را براى خطاکاران، در هر شرایطى فراهم نموده است. «یلعنهم اللّه... الاّ الّذین تابوا»
2- کتمان حقایق دینى، فساد است، زیرا به توبه کننده، فرمان اصلاح و جبران داده شده است. «تابوا واصلحوا»
3- توبه‏ى هرگناه، متناسب با آن است. توبه‏ى کتمان، بیان حقایق است. «تابوا... وبیّنوا»
4- چون در مقام تهدید وتوبیخ، لعنت خداوند شامل حال کتمان کنندگان شد، در مقام مهربانى نیز کلمات «اَنَا» و «توّاب» و «رحیم» بکار رفته تا بگوید: من خودم با مهربانى مخصوصم، به شما باز مى‏گردم. «یلعنهم اللَّه... انَا التوّاب الرّحیم»
5 - تهدید گنهکار و بشارت نیکوکار، دو رکن اساسى براى تربیت فرد و جامعه است. «یلعنهم اللّه... انَا التوّاب الرّحیم»
6- 1- خداوند، امکان توبه و بازگشت را براى خطاکاران، در هر شرایطى فراهم نموده است. «یلعنهم اللّه... الاّ الّذین تابوا»
2- کتمان حقایق دینى، فساد است، زیرا به توبه کننده، فرمان اصلاح و جبران داده شده است. «تابوا واصلحوا»
3- توبه‏ى هرگناه، متناسب با آن است. توبه‏ى کتمان، بیان حقایق است. «تابوا... وبیّنوا»
4- چون در مقام تهدید وتوبیخ، لعنت خداوند شامل حال کتمان کنندگان شد، در مقام مهربانى نیز کلمات «اَنَا» و «توّاب» و «رحیم» بکار رفته تا بگوید: من خودم با مهربانى مخصوصم، به شما باز مى‏گردم. «یلعنهم اللَّه... انَا التوّاب الرّحیم»
5 - تهدید گنهکار و بشارت نیکوکار، دو رکن اساسى براى تربیت فرد و جامعه است. «یلعنهم اللّه... انَا التوّاب الرّحیم»
6- بازگشت لطف خداوند به توبه‏کنندگان، دائمى، قطعى و همراه با محبّت است. «اتوب علیهم و انَا التوّاب الرّحیم» دائمى، قطعى و همراه با محبّت است. «اتوب علیهم و انَا التوّاب الرّحیم»

1- ظلم فرهنگى، بدترین ظلم‏هاست که لعنت خالق و مخلوق را به دنبال دارد. «یکتمون... یلعنهم اللّه و یلعنهم اللاعنون»
2- کتمان، حقّ ممنوع است، چه کتمان معجزات و دلائل حقّانیّت باشد؛ «البیّنات» و چه کتمان رهنمودها و ارشادات. «الهُدى» [484]
3- کتمان حقّ، بزرگترین گناهان است. چون مانع هدایت مردم و باقى ماندن نسل‏ها در گمراهى است. «یلعنهم اللَّه»
4- کتمان حقّ، ظلم به دین خدا و حقّ مردم نسبت به هدایت یافتن است. لذا کتمان کنندگان حقّ را، خدا و مردم لعنت مى‏کنند. «یلعنهم اللَّه ویلعنهم اللاعنون»
5 - نفرین و لعنت مردم، مؤثر است و باید از اهرم نفرت مردم براى نهى از منکر استفاده نمود. «یلعنهم اللاعنون»

توضیح : 484) تفسیر المیزان.

1- توجّه خاصّ خداوند به برخى مکان‏ها یا زمان‏ها یا اشخاص، موجب مى‏شود که آنها از شعائر الهى گردند. «انّ الصفا و المروة من شعائر اللَّه»
2- نیّت، به کارها ارزش مى‏دهد. مشرکان براى لمس بت‏ها، سعى مى‏کردند، ولى اسلام مى‏فرماید: براى رضاى خدا سعى کنید. [483] «فلاجناح علیه ان‏یطّوف بهما»
3- اگر مراکز حقّ، توسط گروهى با خرافات آلوده شد، نباید از آن دست کشید، بلکه باید با حضور در آن مراکز، آنجا را پاک‏سازى نموده و دست گروه منحرف را از آن کوتاه کرد. «فلا جناح علیه ان یطّوف بهما»
4- عبادت باید عاشقانه و داوطلبانه باشد. «فمن تطوّع»
5 - خداوند در برابر عبادات بندگان، شاکر است. «فان اللَّه شاکر» این تعبیر، بزرگترین لطف از جانب او نسبت به بندگان است.

توضیح : 483) بسیارى از کارها ظاهرى یکسان دارد، امّا انگیزه‏اى متفاوت. نظیر دویدن یوسف و زلیخا به سوى درهاى بسته، یوسف مى‏دود تا آلوده نشود، ولى زلیخا مى‏دود که آلوده شود. »فاستبقا«

- جهان آخرت براى پیامبر(ص)، داراى مزایایى فراوان تر از دنیا است.

و للأخرة خیر لک من الأُولى

2 - خداوند، با نوید آخرتى بهتر از دنیا براى پیامبر(ص)، آن حضرت را به تداوم عنایت هاى خویش و نبود هیچ بغض و نفرتى نسبت به او، مطمئن ساخت.

ما ودّعک ... و للأخرة خیر لک من الأُولى

3 - افراد متروک و مبغوض خداوند، در جهان آخرت محروم تر از وضع دنیایى خویش خواهند بود.

و للأخرة خیر لک من الأُولى

این آیه مى تواند تعلیل براى آیه قبل باشد; یعنى، چون آخرت تو بهتر از دنیاى تو است، پس بدان که خداوند تو را مبغوض نداشته است.

4 - خیر دنیا و آخرت، به دست خداوند است.

ربّک ... و للأخرة خیر لک من الأُولى

5 - قرآنْ پیشاپیش، رهایى پیامبر(ص) را از روى گردانى و خشم خداوند تا پایان عمر آن حضرت، خبر داده است.

و للأخرة خیر لک من الأُولى

مراد از «آخرت» و «اُولى» چه دنیا و آخرت باشد و چه آغاز و فرجام زندگانى دنیوى پیامبر(ص) ـ چنانچه برخى از مفسران احتمال داده اند ـ آیه شریفه سلامت کامل پیامبر(ص) را، از هرگونه انحراف که به خشم خداوند بینجامد، پیشگویى کرده است.

1 - خداوند، هرگز ارتباط خود را با پیامبر(ص) قطع نکرده و به آن حضرت بى اعتنا نبود.

ما ودّعک ربّک

«تودیع» ـ که در بدرقه مسافر و ترک کردن او متعارف شده است - در این آیه به معناى ترک است (مفردات). فعل هاى «ما ودّع» و «ما قلى»، براساس شأن نزول هایى که براى این سوره ذکر کرده اند، به مقطع خاصى از عمر پیامبر(ص) نظر دارد که نزول وحى در آن مقطع متوقف شده بود; ولى به قرینه آیات بعد ـ که از آخرت آن حضرت و نیز دوران خردسالى او سخن گفته است ـ تمام حالات و زمان هاى وجود مبارک پیامبر(ص) مراد است.

2 - خداوند، تدبیرکننده امور پیامبر(ص) و مربّى او است.

ربّک

3 - توجّه پیامبر(ص)، به ربوبیت و عنایت ویژه خداوند به او، مایه اطمینان آن حضرت به قطع نشدن ارتباط الهى با او است.

ما ودّعک ربّک

4 - خداوند، هرگز از پیامبر(ص) ناراحت نشد و بر آن حضرت خشم نکرد.

و ما قلى

«قِلى» (مصدر «قَلى»); یعنى، شدت تنفّر و مبغوض داشتن. (مفردات)

5 - خداوند، پیوند خود را با کسانى که مبغوض او هستند، قطع خواهد کرد.

ما ودّعک ربّک و ما قلى

جمله «ماقلى»، در صدد نفى علت تودیع و به منزله تعلیل براى جمله اول است.

6 - با وجود ربوبیت و عنایت ویژه خداوند به پیامبر(ص)، موردى براى خشم و بى مهرى به آن حضرت وجود نداشت.

ربّک و ما قلى

7 - خداوند، در تأکید بر قطع نشدن ارتباط او با پیامبر(ص) و ناخرسند نبودن از آن حضرت، به نور خورشید و تاریکى شب سوگند یاد کرده است.

و الضحى . و الّیل إذا سجى . ما ودّعک ربّک و ما قلى

این آیه، جواب قسم هایى است که در آغاز سوره آمده بود.

8 - پیدایش وقفه اى کوتاه در نزول وحى بر پیامبر(ص)، جلوه اى از ربوبیت خداوند و در راستاى تدبیر امور رسالت آن حضرت بود.

ربّک

در شأن نزول هاى متعدد و ناهماهنگ درباره این سوره، این نکته مورد اتفاق است که در نزول پیاپى آیات قرآن، درنگى پدید آمد که پیامبر(ص) را غمگین و مورد شماتت دشمن قرار داد و آیات این سوره، براى آن حضرت مایه تسلاى خاطر گردید. تعبیر «ربّک» بیانگر آن است که همین وقفه نیز، جلوه ربوبیت و تدبیر خداوند بوده و آن حضرت را در مسیر دریافت و ابلاغ پیام هاى الهى، تقویت کرده است.

9 - تأخیر وحى در برهه اى از دوران نزول قرآن، پیامبر(ص) را نگران ساخته، در معرض زخم زبان دشمن قرار داد.

ما ودّعک ربّک و ما قلى

لحن آیه شریفه و همراه بودن آن با سوگندهاى خداوند، بیانگر اضطراب و رنجیدگى پیامبر(ص) و در صدد آرامش بخشیدن و تسلاى خاطر دادن به آن حضرت است.

توضیح :
10 - «عن أبى جعفر(ع) فى قوله «ما ودّعک ربّک و ما قلى» و ذلک أنّ جبرئیل أبْطَأ عن رسول اللّه(ص) ... فقالت خدیجة لعلّ ربّک قد ترکک فلایرسل إلیک فأنزل اللّه تبارک و تعالى، «ما ودّعک ربّک و ما قلى»;(1)

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند «ما ودّعک ربّک و ما قلى» روایت شده که فرمود: داستان چنین بود که آمدن جبرئیل نزد رسول خدا(ص) چندى به تأخیر افتاد ...خدیجه گفت: شاید پروردگارت تو را ترک کرده که دیگر [فرشته اى] به سویت نمى فرستد. پس خداى تبارک و تعالى این آیه را نازل فرمود: «ما ودّعک ربّک و ما قلى»».

1 - سوگند خداوند، به شب، هنگام سیطره کامل تاریکى آن بر موجودات

و الّیل إذا سجى

«سجى الّیل»; یعنى، شب با تاریکى خود ساتر شد و پوشاند(مصباح). اصل این کلمه، بر آرامش یافتن و انطباق کامل دلالت دارد. (مقاییس اللغة)

2 - شب و سیطره افکندن تاریکى آن بر موجودات، از نعمت هاى بزرگ الهى و داراى عظمتى درخور سوگند خداوند

و الّیل إذا سجى

3 - آرامش موجودات در شب، نعمتى بزرگ و داراى عظمتى درخور سوگند خداوند

و الّیل إذا سجى

«آرامش یافتن» (یکى از معانى ذکر شده براى «سَجْو») در آیه شریفه به شب اسناد یافته است. این اسناد یا حقیقى است; یعنى، با سیطره کامل تاریکى، گویا شب از پیشروى باز ایستاده است و یا اسناد مجازى است و شب آرام به معناى بى تحرّک بودن موجودات در شب است.

و از شرّ حسود آن‌گاه که حسد ورزد

و از شرّ دمندگان در گروه‌ها

و از شرّ شب تار، وقتى که هجوم آورد

[10] و خواب‌ معمولا ‌در‌ شب‌ صورت‌ می‌گیرد ‌که‌ پرده‌های‌ ‌آن‌ ‌بر‌ روی‌ طبیعت‌ فرو می‌افتد، و جوّ آرامش‌ و سکون‌ ‌بر‌ ‌آن‌ فرو می‌ریزد.

وَ جَعَلنَا اللَّیل‌َ لِباساً‌-‌ و شب‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌شما‌ پوشانیدیم‌.»

آیا می‌دانی‌ ‌که‌ ‌اگر‌ زمین‌ و کسانی‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌آن‌ قرار دارند، پیوسته‌ ‌در‌ معرض‌ تابش‌ اشعه‌ خورشید قرار می‌داشت‌، چه‌ پیش‌ می‌آمد! خداوند متعال‌ ‌به‌ صورتی‌ زمین‌ ‌را‌ نظم‌ بخشیده‌ ‌است‌ ‌که‌ شب‌ و روز متناوبا ‌آن‌ ‌را‌ ‌در‌ میان‌ گیرند و استمرار حیات‌ ‌بر‌ ‌آن‌ امکان‌پذیر شود.

تعبیر شب‌ ‌به‌ لباس‌ ‌در‌ زیبایی‌ و دقت‌ بسیار رسا ‌است‌. ‌به‌ همان‌ گونه‌ ‌که‌ لباس‌ و پوشش‌ ‌هر‌ چیز ‌را‌ ‌از‌ آنچه‌ ‌به‌ ‌آن‌ عیب‌ و آسیب‌ می‌رساند حفظ می‌کند، تاریکی‌ شب‌ نیز طبیعت‌ و زندگان‌ ‌را‌ ‌از‌ استمرار قرار گرفتن‌ ‌در‌ برابر پرتوهای‌ خورشید محفوظ می‌دارد.

وَ جَعَلنَا اللَّیل‌َ لِباساً (10)

وَ جَعَلنَا اللَّیل‌َ لِباساً: و قرار دادیم‌ شب‌ ‌را‌ پوششی‌ ‌که‌ ‌به‌ تاریکی‌ ‌خود‌ همه‌ چیز ‌را‌ بپوشاند، ‌تا‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌هر‌ ‌که‌ اراده‌ اختفا داشته‌ ‌باشد‌، ‌به‌ ظلمت‌ ‌آن‌ مستتر شود ‌از‌ چشم‌ مردمان‌. مانند کسی‌ ‌که‌ ‌از‌ دشمن‌ گریزد ‌ یا ‌ خواهد تبعیت‌ کند ‌به‌ جهت‌ ظفر یافتن‌. ‌ یا ‌ شب‌ ‌را‌ وقت‌ لباس‌ ‌شما‌ گردانیدیم‌ ‌تا‌ ‌در‌ شب‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌به‌ جامه‌ بپوشید ‌در‌ وقت‌ خوابیدن‌. حضرت‌ صادق‌ ‌علیه‌ السّلام‌ فرماید: تأمّل‌ کن‌ ‌در‌ لطف‌ و حکمت‌ علیم‌ قادر ‌که‌ تاریکی‌ ‌را‌ ‌برای‌ مصلحت‌ ‌در‌ مقدار زمان‌ مقرّر ساخته‌، ‌برای‌ آنکه‌ مردم‌ ‌به‌ ‌آن‌ محتاجند و مخلوط ‌به‌ قدری‌ ‌از‌ نور گردانیده‌ ‌تا‌ کار ‌بر‌ ‌ایشان‌ دشوار نشود.«1»

1 - تاریکى شب ـ بسان لباسى پوشیده بر موجودات ـ با مستور ساختن آنها از دید انسان، مانع تلاش و فعالیت بیش از حد او است.

و جعلنا الّیل لباسًا

تقابل این آیه و آیه بعد ـ که روز را زمان تلاش براى زندگى دانسته است ـ بیانگر برداشت یاد شده است.

2 - خداوند، شب و تاریکى آن را پدید آورده است.

و جعلنا الّیل لباسًا

3 - فراهم شدن زمینه استراحت براى انسان، در اثر ناپیدا بودن موجودات در تاریکى شب، از نعمت هاى خداوند به او است.

و جعلنا الّیل لباسًا

4 - اندیشیدن درباره ماهیت شب و ویژگى هاى آن، زمینه ساز پى بردن به قدرت خداوند و پذیرش معاد است.

عمّ یتساءلون ... و جعلنا الّیل لباسًا

5 - شب، بهترین زمان استراحت و خواب

و جعلنا نومکم سباتًا . و جعلنا الّیل لباسًا

6 - خداوند، انسان را به تلاش بى استراحت، براى تهیه معاش موظّف نساخته است.

و جعلنا الّیل لباسًا

آیه بعد، تهیه معاش را در برابر لباس بودن شب و توقّف آفرین بودن خواب، قرار داده است. بنابراین مى توان گفت: اگر تلاشِ پى گیر، مطلوب خداوند بود; موانعى از قبیل خواب و تاریکى شب را بازدارنده انسان نمى ساخت.

مَقابِرَ : جمع‌ (مقبرة)
 توضيح : مکانى است که قبرهاى متعددى در آن باشد.

عَیْنَ الْیَقینِ : علم‌ یقینی‌ ‌است‌ ‌که‌ صد ‌در‌ صد ‌باشد‌ و ‌با‌ چشم‌
 توضيح : و عین‌ الیقین‌ ‌که‌ ‌با‌ چشم‌ درک‌ میشود محکمتر و قویتر ‌است‌.
و بالاتر ‌از‌ ‌آن‌ مرتبه‌ حق‌ّ الیقین‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌خود‌ یقین‌ و ثبوت‌ ‌آن‌ حقیقت‌ ‌باشد‌ ‌فی‌ نفسه‌.

عِلم‌َ الیَقِین‌ِ : علمی‌ ‌است‌ ‌که‌ روی‌ یقین‌ و اطمینان‌ ‌باشد‌.