توضیح : بعضى از مفسرین گفته‏اند: مراد از آمدن خدا، آمدن امر او است، در سابق هم نظیر این حرف را در ذیل آیه «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ»(البقره/210) در جلد اول این کتاب نقل کردیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : مراد از آمدن بعضى از آیات پروردگار، یا آمدن آیه و حادثه‏اى است که باعث تبدل و دگرگونى نشاه حیات ایشان باشد، بطورى که دیگر نتوانند به قدرت و اختیارى که قبلا داشتند برگردند، مانند حادثه مرگ که نشاه عمل را به نشاه جزاى برزخى مبدل مى‏سازد، یا آیه‏اى است که مستلزم استقرار ملکه کفر و انکار در نفوس آنان باشد بطورى که نتوانند به مساله توحید اذعان و ایمان پیدا کنند، و دلهایشان به حق اقبال نکند، و اگر هم به زبان اعتراف کنند از ترس عذابى باشد که با آن روبرو شده‏اند، هم چنان که فرمود: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ»(النمل/82) و نیز فرمود: «وَ یَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ، قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(السجده/28و29) چون ظاهر آیه این است که مراد از فتح، فتح پیغمبر و پیروزى وى به وسیله حکم شدن بین او و بین امت او است، هم چنان که شعیب (علیه‌السلام) نیز این قسم فتح را از خداى تعالى مسألت نموده و خداوند از قول وى چنین حکایت کرده است: «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ»(الأعراف/89) و نیز از قول سایر پیغمبران حکایت کرده و فرموده: «وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(إبراهیم/15).
و یا آمدن عذابى است از ناحیه خداوند که برگشت نداشته مفرى از آن نباشد، و ایشان را مضطر به ایمان کند تا بلکه با ایمان آوردن خود را از آن عذاب برهانند، و لیکن ایمانشان سودى نبخشد، چون ایمان وقتى اثر دارد که از روى اختیار باشد، هم چنان که فرموده: «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ»(غافر/84و85) پس این امور یعنى آمدن ملائکه و یا آمدن پروردگار و یا آمدن بعضى از آیات پروردگار همه امورى هستند که به وقوع پیوستن آن همراه با قضاى به قسط و حکم به عدل است، و مشرکین که هیچ حجتى و موعظتى در آنان اثر نمى‏کند جز همین پیشامدها را نخواهند داشت اگر چه خودشان از آن غافل باشند، آرى پیشامدى که دارند واقع خواهد شد چه بدانند و چه ندانند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از مفسرین گفته‏اند: استفهامى که در آیه شریفه است از باب تهکم و استهزا است و معنایش این است که این مشرکین از تو مطالبه حجت نمى‏کنند، بلکه مقصودشان این است که تو اقتراحات و درخواست‏هاى بیجاى آنان را عملى سازى، چون مشرکین از رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خواسته بودند که وى وسیله دیدن خدا را برایشان فراهم سازد، و یا ملائکه بر آنان نازل گردد، و یا آن حضرت مانند پیغمبران گذشته عذابى بر آنان بفرستد.

این وجه خیلى بعید نیست، و لیکن آن چنان که با صدر آیه سازگارى دارد با ذیل آن که مى‏فرماید: «یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ ...» سازگار نیست، زیرا ذیل آیه در مقام بیان حقایق و تفصیل آثار است، و این با تهکم جور نمى‏آید.
خداى تعالى مطلب را با جمله «قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ» ختم نموده و فرموده: تو هم آن عذابى را که ایشان انتظارش را دارند منتظر باش، و به ایشان بگو که: من منتظر رسیدن آنم، شما هم منتظر باشید که بى شک خواهد آمد.
از اینجا معلوم مى‏شود آیه شریفه متضمن تهدید جدى است نه صورى، و استفهام در آن همانطورى که گفتیم انکارى است نه براى تهکم. پس اینکه بعضى از مفسرین در جواب آن کسى که گفته استفهام در آیه براى تهکم است تهدید مزبور را صورى دانسته و گفته است: مطالب آیه امورى است واقعى نه اقتراح و تقاضاى مشرکین براى اینکه لازمه اقتراح بودن این است که خداوند آن را عملى نموده و امت اسلام را مانند سایر امت‏ها به تقاضاى عذاب خود هلاک سازد، و حال آنکه خداوند امت نبى رحمت را هلاک نمى‏کند، جواب صحیحى نیست. زیرا آیات قرآنى بخوبى دلالت دارد بر اینکه امت اسلام هم مانند سایر امم روزى دچار عذاب گشته و به زودى مشمول قضاى به قسط و حکم فصل خداوند مى‏شوند، مانند آیه «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ وَ یَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ...وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ ...»(یونس/47تا53).
پس جواب از تهکم بودن استفهام همان است که ما دادیم. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بعضى از مفسرین به آیه مورد بحث استدلال کرده‏اند بر اینکه ایمان مادامى که توام با عمل نبوده باشد هیچ اثرى ندارد، و این استدلال صحیح است لیکن تا اندازه‏اى نه بطور مطلق، زیرا آیه شریفه تنها در مقابل بیان این جهت است که کسى که برایش ممکن بوده که ایمان بیاورد و نیاورده و کسى که برایش ممکن بوده که ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد پس ایمان آورده ولى عمل صالح نکرده تا با مرگ خود مواجه شده چنین کسى را ایمان در موقع مرگش و یا در موقع دیدن عذاب خدا اثر ندارد، و اما کسى که به طوع و اختیار خود ایمان آورده و لیکن اجل مهلتش نداده که عمل صالح انجام دهد و در حال ایمان کسب خیرى بنماید آیه شریفه متعرض حال او نیست، بلکه بر عکس آیه شریفه دلالت و یا دست کم اشعار دارد بر اینکه ایمان نافع آن ایمانى است که اولا از روى اختیار و طوع و رغبت بوده باشد نه اینکه دیدن مرگ و یا عذاب مضطر به ایمان آوردنش کرده باشد، و ثانیا گناهان آن را فاسد و تباه نساخته باشد، پس آیه نه تنها دلالت بر بى اثر بودن ایمان مورد بحث ندارد بلکه دلالت و یا اشعار بر نافع بودن آن دارد.

در جمله «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ» بین موصوف (نفسا) و صفت آن (لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ) فاعل فعل (ایمانها) فاصله شده است، و گویا براى این بوده که هم بین فعل و فاعلش زیاد فاصله نیفتاده باشد، و هم دو کلمه «ایمانها» و «فى ایمانها» نزدیک به هم قرار نگیرند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : خداى تعالى تنها به تکرار لفظ «ربک» اکتفاء ننموده و مطلب را با جمله «قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ» ختم نموده و فرموده: تو هم آن عذابى را که ایشان انتظارش را دارند منتظر باش، و به ایشان بگو که: من منتظر رسیدن آنم، شما هم منتظر باشید که بى شک خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى(ج 1 ص 384 ح 128) از زراره و حمران و محمد بن مسلم از حضرت ابى جعفر و حضرت صادق(علیهم‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى(ج 1 ص 385 ح 130) از ابى بصیر از از حضرت ابى جعفر و حضرت صادق(علیهم‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر قمى(ج 1 ص 221- 222) روایت کرده است.

2-این روایت را الدر المنثور(ج 3 ص 57) از احمد و عبد بن حمید در مسند خود و ترمذى و ابو یعلى و ابن ابى حاتم و ابو الشیخ و ابن مردویه همگى از ابى سعید خدرى از رسول خدا (صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت کرده‏است.

(ادامه توضیحات علامه طباطبایی): مساله طلوع آفتاب از مغرب در روایات بسیارى از طرق شیعه از امامان اهل بیت(علیهم‌السلام) و از طرق اهل سنت از جمعى از صحابه رسول خدا(صل‍ی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از قبیل ابى سعید خدرى، ابن مسعود، ابى هریره، عبد اللَّه بن عمر، حذیفه، ابى ذر، عبد اللَّه بن عباس، عبد اللَّه بن أبى اوفى، صفوان بن عسال، انس، عبد الرحمن بن عوف، معاویه، ابى امامه و عایشه و غیر ایشان وارد شده و البته در مضمون آنها اختلاف فاحشى وجود دارد.
نظریه‏هاى علمى امروز هم انکار ندارد که ممکن است روزى کره زمین بر خلاف حرکتى که تا آن روز شرقى بوده حرکت غربى کند، و یا دو قطب آن تغییر یافته شمالیش جنوبى، و یا جنوبیش شمالى شود، حال یا بطور تدریج هم چنان که رصدخانه‏ها آن را پیش بینى نموده‏اند و یا آنکه یک حادثه جهانى و عمومى جوى این تحول را یک مرتبه به وجود بیاورد، البته همه این سخنان در جایى است که کلمه طلوع خورشید از مغرب در روایات رمزى در باره سرى از اسرار حقایق نبوده باشد.
به هر حال، از جمله آیت‏هایى که در روایات ذکر شده مساله بیرون شدن «دابة الارض» و «دخان» و خروج «یاجوج و ماجوج» است. قرآن کریم نیز به این چند امر ناطق است، و نیز از آن جمله خروج مهدى(عج‌الله‌تعالى‌فرجه) و نزول عیسى بن مریم و خروج دجال و غیر آن است. این چند امر گر چه از علائم آخر الزمان است و لیکن بودنش از آن آیت‏هایى که در هنگام بروزش توبه قبول نمى‏شود و ایمان سود نمى‏بخشد روشن نیست. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر برهان(ج 1 ص 564 ح 5) از برقى نقل مى‏کند که وى به سند خود از عبد اللَّه بن سلیمان عامرى از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]