کلمه «هدایت» به معناى ارائه طریق است، نه رساندن به مطلوب. [ نظرات / امتیازها ]

مراد از «سبیل»، سبیل به حقیقت معناى کلمه است، و آن مسیرى است که آدمى را به غایت مطلوب برساند، و غایت مطلوب همان حق است. [ نظرات / امتیازها ]

کلمه «شکر» به معناى آن است که نعمت را طورى آشکار به کار ببرى که به همه بفهمانى این نعمت را فلان منعم به من داده، و ما تفسیر این کلمه را در ذیل آیه «وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» (آل عمران/144) ایراد نموده، گفتیم حقیقت شاکر بودن بنده براى خدا این است که خالص براى پروردگارش باشد، و در مقابل، کفران به معناى استعمال آن به نحوى است که از خلق بپوشانى که این نعمت از منعم است. [ نظرات / امتیازها ]

دو جمله «اما شاکرا» و «و اما کفورا» دو حال هستند از ضمیر در «هدیناه»، نه از کلمه «سبیل»- که بعضى (روح المعانى، ج 29، ص 153) پنداشته‏اند- و کلمه «اما- یا» تقسیم و تنویع را مى‏رساند، و آیه را چنین معنا مى‏دهد: مردم در قبال هدایتى که ما کردیم دو قسم و دو نوعند، یا شاکرند و یا کفور، خلاصه چه شاکر باشند و چه کفور، به هر حال هدایت شده‏اند. [ نظرات / امتیازها ]

تعبیر به «إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً» بر دو نکته دلالت دارد:
نکته اول اینکه: مراد از سبیل، سنت و طریقه‏اى است که بر هر انسانى واجب است که در زندگى دنیائیش آن را بپیماید، و با پیمودن آن به سعادت دنیا و آخرت برسد، که این‏ سبیل او را به کرامت زلفى، و قرب پروردگارش سوق مى‏دهد، کرامتى که حاصلش دین حق است که نزد خداى تعالى همان اسلام است.
این را گفتیم تا روشن گردد اینکه بعضى از مفسرین (روح المعانى، ج 29، ص 153) سبیل را به راه بیرون شدن انسان از رحم تفسیر کرده‏اند تفسیر صحیحى نیست.
نکته دوم- که این تعبیر بر آن دلالت دارد- این است که: آن سبیلى که خدا بدان هدایت کرده سبیلى است اختیارى، و شکر و کفرى که مترتب بر این هدایت است، در جو اختیار انسان قرار گرفته، هر فردى به هر یک از آن دو که بخواهد مى‏تواند متصف شود، و اکراه و اجبارى در کارش نیست، هم چنان که در جاى دیگر فرمود: «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» (عبس/20) و اینکه در آخر سوره فرموده: «فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِیلًا وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» (انسان/29 و 30) مى‏فهماند آنچه از بنده وابسته به اراده خداى تعالى است مشیت بنده است، نه عمل بنده، که مورد مشیت خود بنده است، پس این آیه هم نمى‏خواهد تاثیر مشیت بنده در عمل او را نفى کند، که مکرر در این کتاب به این نکته اشاره کرده‏ایم. [ نظرات / امتیازها ]

هدایتى که خود نوعى اعلام از ناحیه خداى تعالى و علامت‏گذارى بر سر راه بشریت است، دو قسم است:
قسم اول هدایت فطرى است: و آن عبارت از این است که بشر را به نوعى خلقت آفریده، و هستیش را به الهامى مجهز کرده که با آن الهام اعتقاد حق و عمل صالح را تشخیص مى‏دهد، هم چنان که در جاى دیگر فرمود: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» (شمس/8) و از این آیه شریفه وسیع‏تر و عمومى‏تر آیه زیر است که مى‏فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ» (روم/30) و فطرت خداى را حاکم بر تمامى خلائق مى‏داند، نه تنها بر انسان.
قسم دوم هدایت کلامى و زبانى است: که از طریق دعوت انجام مى‏شود، یعنى‏ خداى تعالى انبیایى را مبعوث، و رسلى را ارسال، و کتبى را انزال، و شرایعى را تشریع مى‏کند، و به این وسیله پیش پاى بشر را در زندگیش روشن، و سعادت و شقاوتش را بیان مى‏کند، و این دعوت به طور مدام در بین بشر جریان داشته، و به وسیله دعوت فطرت تایید مى‏شده، هم چنان که فرمود: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى‏ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ ... رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» (نساء/165).
و بین این دو هدایت فرق‏هایى است، یکى این است که هدایت فطرى عمومى است و به همه مى‏رسد، احدى از انسانها نیست که از این عمومیت مستثنى باشد، براى اینکه هدایت فطرى لازمه خلقت بشر است، و در همه افراد در آغاز خلقتشان بالسویه موجود است، چیزى که هست بسا مى‏شود به خاطر عواملى، ضعیف و در بعضى در نهایت بى‏اثر مى‏گردد، و آن عوامل امورى است که نمى‏گذارد انسان متوجه شود به اینکه عقل و فطرتش او را به چه مى‏خواند، و یا اگر چنین شواغل و موانعى در کار نیست، و دعوت عقل و فطرتش را خوب مى‏فهمد، لیکن ملکات زشتى که (در اثر تکرار گناه) در دلش رسوخ یافته نمى‏گذارد دعوت فطرت را اجابت کند، از قبیل ملکه عناد، لجاجت و نظائر آن، که خداى تعالى در آیه زیر جامع همه آنها را هواى نفس معرفى نموده، فرموده: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى‏ بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ» (جاثیه/23) و هدایتى که در این آیه از هواپرستان نفى شده هدایت به معناى ایصال به مطلوب است، نه هدایت به معناى ارائه طریق.
خلاصه مى‏خواهد بفرماید: ما او را به مطلوبش نمى‏رسانیم، نه اینکه هدایت نمى‏کنیم، چون دنباله آیه آمده: «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ».
و اما هدایت زبانى که دعوت دینى متضمن آن است، چیزى نیست که خداى تعالى از کسى دریغ بدارد، این هدایت باید به جامعه برسد و در معرض و دسترس عقل‏ها قرار گیرد، تا هر کس که حق را بر باطل مقدم مى‏دارد دسترسى به آن هدایت داشته باشد، و اما اینکه این هدایت به تک تک افراد جامعه برسد، چه بسا فراهم نشود، چون بسا مى‏شود علل و اسبابى که وسیله ابلاغ این هدایت به تک تک افراد است، در پاره‏اى جوامع و یا پاره‏اى زمانها و یا پاره‏اى اشخاص مساعدت نکند، چون معمولا هیچ انسانى چیزى را بى‏واسطه یا با واسطه از تمامى افراد بشر نمى‏خواهد، و اگر بخواهد نمى‏تواند خواسته خود را به تمام افراد بشر برساند.
آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ» (فاطر/24) به معناى اول و آیه «لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ» (یس/6) به معناى دوم اشاره دارد. پس همین که دعوت انبیا به آدمى برسد، و به طورى برسد که حق برایش روشن گردد، حجت خدا بر او تمام مى‏شود، و کسى که این دعوت به وى نرسد، و یا اگر رسید آن طور واضح که حق برایش منکشف شده باشد نرسیده، چنین کسى را خداى تعالى مورد فضل خود قرار داده، او را مستضعف خوانده در باره آنان فرموده: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا» (نساء/98). [ نظرات / امتیازها ]

یکى از ادله‏اى که دلالت مى‏کند بر اینکه دعوت الهى که همان هدایت به سبیل است حق و واجب الاتباع بر انسان است، این است که فطرت انسان بدان حکم مى‏کند، و خلقتش مجهز به جهازى است که آن جهاز نیز آدمى را به سوى آن سبیل که همان اعتقاد حق و عمل صالح است دعوت مى‏کند، و علاوه بر این در خارج هم این دعوت از طریق نبوت و رسالت صورت گرفته، و معلوم است که سعادت هر موجودى و کمال وجودش در آثار و اعمالى است که مناسب با ذات او و سازگار با ادوات و قوایى باشد که مجهز به آن است، انسان هم از این کلیت مستثنى نیست، سعادت و کمال او نیز در پیروى دین الهى است، که سنت حیات فطرى او است، سنتى که هم عقلش بدان حکم مى‏کند و هم انبیا و رسولان (علیهم السّلام) به سوى آن دعوتش کرده‏اند. [ نظرات / امتیازها ]

در کافى (اصول کافى، ج 2، ص 384، ش 4، باب الکفر) به سند خود از حمران بن اعین روایت کرده که گفت: از امام صادق (علیه السّلام) از این کلام خداى عز و جل پرسیدم که مى‏فرماید: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً» فرمود یعنى ما راه را به او نشان دادیم یا این است که هدایت ما را مى‏گیرد که در این صورت شاکر است، و یا تارک آن است، که آن را کفران نموده است.

[ برای مشاهده توضیحات کلیک کنید. ]

[ نظرات / امتیازها ]

در الدر المنثور (ج 6، ص 298) است که احمد و ابن منذر، از جابر بن عبد اللَّه روایت کرده‏اند که گفت: رسول خدا (صلیّ الله علیه و آله) فرمود: هر مولودى بر فطرت متولد مى‏شود، و این فطرتش هم چنان محفوظ هست، تا زمانى که زبانش بخواهد از آن تعبیر کند، که در هنگام تعبیر کردن یا شاکر است، (و بر طبق فطرت حکم مى‏کند) و یا کفور است (و فطرت خود را انکار مى‏نماید)، و خداى تعالى داناتر است. [ نظرات / امتیازها ]

نگاه دیگری در سیاق دوم
یک نگاه دیگری هم در سیاق دوم، یا سیاقهای قبل در المیزان وجود دارد، و آن این که چطور به «عباد الله» گفت «بما صبروا»، به پیامبر هم می‌گوید، تو هم صبر کن، یعنی به تعبیری ارتباط این سیاق با سیاق قبلی را این طور بیان کرده‌اند که بخواهد به پیامبر راه نشان دهند که، مانند «عباد الله» صبر کن، چطور «عباد الله» صبر کردند و جنه و حریر نصیبشان شد، توهم صبر کن، تا خدا به تو هم پاداش بدهد.
این اشتباه است. بحث این است که اگر الگویی داریم، آخر الگو و آخر «عباد الله» خود رسول اکرم (ص) هستند. و نمی‌توان گفت که تو از «عباد الله» الگو بگیر تا جایزه بگیری. ضمن این که صبری که آنها کردند یک چیز است، صبری که از پیامبر خواسته می‌شود یک چیز دیگری است. صبر آنها به این بوده که : ولی صبر پیامبر به مقاومت در برابر اثم و کفور بوده است. در جریان هدایت با قرآن.
یعنی صبر در راه قرآن است. وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا (٨)
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (٢٣)فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا (٢۴)نه صبر بر گرسنگی و صبر بر خداگرایی و اطعام طعام و … . اصلا فضا متفاوت است. به جای اینکه با صبر ارتباط برقرار کنیم، که شاکله هدایتی سوره به هم بخورد، بهترین وسیله ارتباط همان آثم وکفور است. در واقع آیات اصلی سوره تا اینجا اینها هستند:
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا (٣)
إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا (۵)عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا (۶)
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (٢٣)فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا (٢۴) [ نظرات / امتیازها ]

این ، انسان است که به اختیار و انتخاب خود راه سعادت یا راه شقاوت می‌پوید و بهشت یا دوزخ را می‌جوید [ نظرات / امتیازها ]