توضیح : این آیه و آیات بعدیش در سیاق توبیخ و سرزنشى است که ناشى از منت نهادن خداى تعالى در آیات قبل است که مساله «هدایت اقوم» را به رخ بندگانش مى‏کشد، گویى که فرموده است: ما کتابى نازل کردیم که شما را به سوى ملتى اقوم هدایت مى‏کند و گروندگان به آن ملت و کیش را به سعادت و بهشت مى‏رساند و به سوى اجرى عظیم و خیرى کثیر ارشاد مى‏کند، و لیکن جنس بشر عجول است و به خاطر همین عجله‏اش میان خیر و شر فرق نمى‏گذارد، بلکه هر چه برایش پیش بیاید همان را مى‏خواهد و در طلبش برمى‏خیزد، بدون اینکه خیر و شر را از هم جدا نموده و حق را از باطل تشخیص دهد، در نتیجه به همان نحوى که عاشق خیر است، شر را نیز به همان وجه طلب مى‏کند، و همانطور که باید بر سر حق سر و سینه بشکند بر سر باطل هم مى‏شکند.

این آن معنائیست که از سیاق آیه استفاده مى‏شود و با در نظر گرفتن آن، چند نکته روشن مى‏گردد:
اول اینکه: این آیه و آیات بعدیش در مقام توبیخ و ملامتند و همانطور که قبلا اشاره کردیم همین معنى وجه اتصال آنها به ما قبلند که فرمود: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ ...» (إسراء/9).
بنا بر این خداى سبحان مى‏خواهد بفرماید که انسان به خاطر آن قریحه استعجالى که دارد آن طور که باید قدر نعمت هدایت الهى را نمى‏داند، و ملت اقوم و ملت دیگر در نظرش یکسان است، و به همین جهت همانطور و به همان عشق و علاقه که خیر را مى‏طلبد در طلب شر مى‏رود، و به همان عجله که به دنبال سعادت مى‏رود در پى شقاوت مى‏دود.
نکته دوم اینکه: مراد از «انسان» جنس آدمى است نه افراد معینى از انسانها، از قبیل کفار و مشرکین، چنان که بعضى از مفسرین (تفسیر فخر رازى، ج 20، ص 162) گفته‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : (پس) مراد از «دعا» مطلق طلب است نه دعاى اصطلاحى که بعضى از مفسرین (مجمع البیان، ج 6، ص 401) خیال کرده‏اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : سزاوار نیست که انسان دستخوش عجله گشته و هر چه را که دلش خواست و اشتهایش طلب کرد دنبال کند و هر عملى که ارتکابش برایش ممکن بود مرتکب شود، و تا آنجا که تیغش برید ببرد، و آن گاه این معنا را بهانه کند که خدا برایم فراهم کرد و اگر او نمى‏خواست نمى‏گذاشت من اینکار را بکنم! درست است که شب و روز دو آیت الهى‏اند، و هیچ وقت در یک حال نمى‏مانند، بلکه خدا با آیت شب آثار روز را از بین برده و حرکات موجودات را متوقف و دیدگان را به خواب مى‏برد، و بر عکس با آیت روز قوا را بار دیگر بیدار نموده و مردم به طلب فضل پروردگارشان به جنب و جوش در مى‏آیند، و با این شب و روز عدد سالها و حسابها را در دست دارند.

و درست است که اعمال خیر و شر همه به اذن خدا در عالم وجود تحقق مى‏یابند و همه آنها با قدرتى براى آدمى مقدور است که خدا به آدمى داده است و لیکن این معنى باعث نمى‏شود که اعمال خیر و شر، هر دو براى آدمى جایز شوند، و انسان هر چه را که هوس کرد با عجله و سراسیمه دنبال نماید، و بدون هیچ احساس مسئولیتى مرتکب هر عملى- چه خیر و چه شر- بشود و همان طور که در اطاعت خدا آزاد است معصیت خدا را هم آزادانه مرتکب شود.

بلکه واجب است اعمال شر را مانند شب تاریک کننده دانسته و نزدیکش نشود و عمل خیر را مانند روز بینا کننده دانسته انجامش دهد، و با انجام آن فضل پروردگار خود را جستجو نماید، امیدوار باشد که خدا به پاداش آن سعادت آخرت و رزق کریمش مرحمت فرماید آرى عمل آدمى گریبانگیر آدمى است و تا او را به سعادت و یا شقاوتش نکشاند دست بردار نیست و آنچه مى‏کند آثارش به خود برگشته و به غیر خود نمى‏رسد، و کسى را به جاى خود نمى‏گیرد. [ بستن توضیحات ]