(و من یهد الله فهو المهتد و من یضلل فلن تجد لهم اولیاء من دونه ونحشرهم یوم القیمه علی وجوههم عمیا و بکما و صما ماویهم جهنم کلما خبت زدناهم سعیرا): (و هر کس خدا او را هدایت کند، او به حقیقت هدایت یافته و هر که راگمراه کند دیگر جز خدا برایشان دوست و سرپرستی نخواهی یافت و آنها را روزقیامت به رو افتاده و کور و گنگ و کر محشور می کنیم و جایگاهشان جهنم است و هر گاه آتش آن خاموش شود بر شعله آن می افزائیم )، این آیه بقیه و متمم آیه سابق است که گویا حضرت رسول خطاب به مشرکان می گوید: دیگر حجت برشما تمام شده و ضلالت شما حتمی گشته و امیدی به هدایتتان نیست ، پس هرکس خدا او را هدایت کند، چون از امکاناتی که خداوند در اختیارش قرار داده نهایت استفاده مطلوب را برده و هدایت را انتخاب کرده ، خداوند به او توفیق داده و ا و را در مسیر هدایت نگاه می دارد، زیرا هادی حقیقی خداست و هیچ کس در امر هدایت با او مشارکت ندارد و از جانب دیگر هر کس را که خدا گمراه کند، در واقع اضلالش ابتدائی نیست ، بلکه او خود امکانات هدایتی را که خداوند در اختیارش نهاده بود ضایع کرده و خودش گمراهی را برگزیده است ،چنین کسی چون حجت بر او تمام شده ، دیگر هرگز یاوری جز خدا نخواهدداشت ، چون معبودهای خیالی و ملائکه هیچکدام قدرت بر یاوری او ندارند واز آنجا که خدا هم آنها را هدایت نمی کند لذا در آخرت بصورت به رو افتاده وکور و کر و لال محشور می شوند، زیرا آنها در دنیا در برابر حق کور و کر و لال بودند و از حواسی که خداوند به آنها بخشیده بود در راه فهم حق استفاده نمی کردند و شکر منعم را بجا نمی آوردند. پس جایگاهشان جهنم خواهد بود، جهنمی که هر گاه شعله های آتشش فروکش نماید خداوند دوباره آن را افروخته می کند و این کافران هیچ گریزی از آن ندارند. [ نظرات / امتیازها ]

سپس اضافه مى‏کند: «هر کس را خدا هدایت کند، هدایت یافته واقعى اوست» (وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ).
«و هر کس را (به خاطر اعمالش) گمراه سازد، هادیان و سرپرستانى غیر خدا براى او نخواهى یافت» (وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ).
تنها راه این است که باز هم به سوى او بازگردند و نور هدایت از او بطلبند.
این دو جمله در حقیقت اشاره به این است که تنها استدلالات قوى و کوبنده براى ایمان آوردن کافى نیست، بلکه تا توفیق الهى و شایستگى هدایت در او پیدا نشود محال است ایمان بیاورد.
نطفه پاک بباید که شود قابل فیض ورنه هر سنگ و گلى لؤلؤ و مرجان نشود!
سپس به صورت یک تهدید قاطع و کوبنده صحنه‏اى از صحنه‏هاى قیامت را که نتیجه قطعى اعمال آنهاست به آنها نشان داده، مى‏فرماید: «ما آنها را در روز قیامت بر صورتهایشان محشور مى‏کنیم» (وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‏ وُجُوهِهِمْ).
به جاى این که مستقیم و ایستاده راه بروند فرشتگان عذاب آنان را به صورتشان بر زمین مى‏کشند یا همچون خزندگان بر صورت و سینه مى‏خزند.
و نیز «آنها در حالتى که نابینا و لال و کر هستند» به آن دادگاه بزرگ وارد مى‏شوند (عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا).
مواقف و مراحل قیامت مختلف است در بعضى از مراحل و مواقف آنها کور و کر و نابینا هستند، ولى در مراحل دیگرى چشمشان بینا و گوششان شنوا و زبانشان باز مى‏شود، تا صحنه‏هاى عذاب را ببینند و سرزنشهاى سرزنش کنندگان را بشنوند و به ناله و فریاد و اظهار ضعف بپردازند و این خود یک نوع مجازات براى آنهاست.
و نیز مجرمان از دیدن آنچه مایه سرور است و از شنیدن آنچه مایه نشاط و از گفتن آنچه موجب نجات مى‏باشد محرومند و به عکس آنچه که مایه زجر و ناراحتى است مى‏بینند و مى‏شنوند و مى‏گویند.
و در پایان آیه مى‏فرماید: «جایگاه همیشگى آنها دوزخ است» (مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ).
اما گمان نکنید آتشش همچون آتشهاى دنیا سر انجام به خاموشى مى‏گراید نه «هر زمان التهاب آن فرو مى‏نشیند شعله تازه‏اى بر آنها مى‏افزائیم» (کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً).
[ نظرات / امتیازها ]

وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً (97)
جلد 7 - صفحه 445
وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ‌: و هر که را راه نماید خداى تعالى، یعنى حکم فرماید به هدایت او به سبب حسن اختیار او ایمان را. فَهُوَ الْمُهْتَدِ: پس او راه یافته به ایمان و توحید و بهشت. وَ مَنْ یُضْلِلْ‌: و هر که را مخذول فرماید به جهت سوء اختیار او کفر را به واسطه فرط عناد و لجاج او، تخلیه نماید و واگذارد او را به حال خود تا در گمراهى هلاک شود. فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ‌: پس هرگز نیابى تو مر ایشان را دوستانى غیر از خداى متعال که یارى کنند آنها را و از عذاب خلاصى دهند آنان را.
تبصره: ضرورت و بداهت حاکم است به استناد افعال به بندگان، زیرا حسا مشاهده کنیم فرق را بین حرکت حیوان که به اختیار صادر، و حرکت سنگ که به اضطرار واقع شود. و منشأ فرق، اقتران قدرت است در فعل حیوان و نبودن قدرت در سنگ؛ بنابراین الطاف الهیه: و ارسال رسل و انزال کتب و تمکین و عقل و ارشاد و هدایت، نسبت به تمامى بندگان از مؤمن و کافر مساوى باشد بدون تفاوت، لکن پس از قبول مؤمن به حسن اختیار ایمان را، خداى تعالى او را موفق گردانید به هدایت؛ بعد از انکار و عناد و لجاج کافر به سوء اختیار از قبول حق و ثابت و راسخ شدن در کفر، و اتمام حجت نسبت به او حق سبحانه، او را در گمراهى به حال خود گذارد تا به هلاکت رسد، زیرا ایمان اجبارى، نقض غرض، و با تکلیف منافات دارد، این است معنى هدایت و اضلال که به خداى تعالى نسبت داده شود.
وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ‌: و حشر کنیم ایشان را روز قیامت‌بر رویهاى ایشان. عیاشى‌ «1» از حضرت باقر یا صادق علیهما السّلام روایت نموده در این آیه شریفه که محشور شوند بر پیشانى، یعنى بر پیشانى راه روند، یا به صورتهاى خود کشیده شوند به آتش جهنم. چنانچه در دنیا چنین کنند نسبت به کسى که مبالغه در عذاب و اهانت او شود. مسلم و بخارى در صحیحین‌ «2»- انس بن مالک روایت نموده که از پیغمبر پرسیدند: چگونه به رویهاى خود راه روند؟ فرمود: آن کس که مى‌برد ایشان را بر قدمهاى آنها، قادر است که ببرد آنها را به روى‌ها.
عُمْیاً: حشر کنیم ایشان را در حالتى که کور باشند. به این معنى که چیزى که موجب لذات چشم باشد مشاهده نکنند. وَ بُکْماً: و در حالتى که گنگان باشند یعنى نگویند چیزى که از آنها قبول و معذرت باشد. وَ صُمًّا: و در حالتى که کران باشند که آنچه موجب التذاذ مسامع ایشان باشد نشنوند. و این تعذیب سه‌گانه به جهت آن است که در دنیا قواى چشم و گوش و زبان خود را در حق به کار نبردند، یعنى نظر در آیات هادیه نکرده، و سخن حق را به گوش دل نشنیده، و کلمات حق را به زبان جارى نکردند، لا جرم در قیامت کور و کر و گنگ محشور شوند.
مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ‌: جایگاه ایشان جهنم باشد. کُلَّما خَبَتْ‌: هر زمانى که ساکن شود زبانه جهنم، یعنى چون آتش جهنم گوشت و پوست ایشان را بسوزاند و آنها مانند زغال شوند، زبانه آتش فرو نشیند، چنانچه آتش دنیا بعد از سوختن هیزم فرو نشیند. زِدْناهُمْ سَعِیراً: بیفزائیم ایشان را به افروختن آتش بعد از تبدیل گوشت و پوست آنها، تا باز آتش در ایشان بپیچد و معذب شوند.
تفسیر برهان‌ «3» به روایت مرفوع از حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: بدرستى‌که در جهنم وادى باشد گفته شود «سعیرا» وقتى زبانه جهنم فرو نشیند باز شود سعیر آن، و این معنى است فرمایش الهى‌ (کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً). [ نظرات / امتیازها ]

وَ مَن‌ یَهدِ اللّه‌ُ فَهُوَ المُهتَدِ وَ مَن‌ یُضلِل‌ فَلَن‌ تَجِدَ لَهُم‌ أَولِیاءَ مِن‌ دُونِه‌ِ وَ نَحشُرُهُم‌ یَوم‌َ القِیامَةِ عَلی‌ وُجُوهِهِم‌ عُمیاً وَ بُکماً وَ صُمًّا مَأواهُم‌ جَهَنَّم‌ُ کُلَّما خَبَت‌ زِدناهُم‌ سَعِیراً (97)
و کسی‌ ‌را‌ ‌که‌ خداوند هدایت‌ فرماید ‌پس‌ ‌او‌ هدایت‌ ‌شده‌ ‌است‌ و کسی‌ ‌را‌ ‌که‌ گمراه‌ نماید ‌پس‌ هرگز نمییابی‌ ‌از‌ ‌برای‌ ‌آنها‌ اولیاء ‌از‌ ‌غیر‌ ‌از‌ خداوند و محشور می‌ کنیم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ روز قیامت‌ ‌بر‌ صورت‌های‌ ‌خود‌ کور و لال‌ و کر جایگاه‌ ‌آنها‌ جهنم‌ ‌است‌ ‌هر‌ چه‌ آتش‌ ‌آنها‌ خاموش‌ گردد ‌ما زیاد میکنیم‌ افروختن‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌در‌ موضوع‌ هدایت‌ و ضلالت‌ ‌که‌ دو اسم‌ ‌از‌ اسامی‌ الهیه‌ ‌است‌ هادی‌ و مضل‌ گفته‌ایم‌ ‌که‌ خداوند اسباب‌ هدایت‌ ‌که‌ بمعنی‌ ارائه‌ طریق‌ ‌است‌ ‌بر‌ تمام‌ افراد ‌علی‌ السواء فراهم‌ فرموده‌ چه‌ اسباب‌ تکوینی‌ ‌از‌ عقل‌ و شعور و ادراک‌ و اعضاء و جوارح‌ و اختیار و چه‌ تشریعی‌ ‌از‌ ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ کتب‌ و بیان‌ احکام‌ و بشارات‌ بسعادت‌ و اطاعت‌ و انذار ‌از‌ مخالفت‌ و معصیت‌ ‌اگر‌ بنده‌ رو باین‌ اسباب‌ باختیار ‌خود‌ رفت‌ خداوند ‌هم‌ توفیق‌ و تأیید و اعانت‌ میفرماید ‌تا‌ نائل‌ شود و ‌اینکه‌ ایصال‌ بمطلوبست‌ و ‌اینکه‌ معنی‌ هدایت‌ الهی‌ ‌است‌ ‌که‌ میفرماید:
وَ مَن‌ یَهدِ اللّه‌ُ فَهُوَ المُهتَدِ و ‌اگر‌ باختیار ‌خود‌ پشت‌ کرد بآنها و رو بباطل‌ و هوا پرستی‌ و کفر و ضلالت‌ رفت‌ خداوند ‌او‌ ‌را‌ بخود واگذار می‌کند و شیطان‌ ‌بر‌ ‌او‌ مسلط میشود و قلبش‌ سیاه‌ میشود و ‌اینکه‌ معنای‌ کلمه‌ و ‌من‌ یضلل‌ ‌است‌ البته‌ هیچ‌ امری‌ تحقق‌ پیدا نمیکند بدون‌ مشیت‌ الهی‌ و کلیه‌ افعال‌ اختیاریه‌ عباد ‌هم‌ استنادش‌ بعبد داده‌ میشود چون‌ ‌در‌ تحت‌ اختیار ‌او‌ ‌است‌ ‌هم‌ استناد بخدا چون‌ بدون‌ مشیت‌ ‌او‌ واقع‌ نمیشود چون‌ ‌عبد‌ و اختیار ‌او‌ و قوای‌ ‌او‌ ‌در‌ تحت‌ اختیار ‌او‌ ‌است‌ و ‌برای‌ تقریب‌ بذهن‌ ‌شما‌ ‌اگر‌ گوشتی‌ مقابل‌ گربه‌ گذاردید ‌برای‌ امتحان‌ گربه‌ و ‌او‌ ربودهم‌ استناد بگربه‌ داده‌ میشود چون‌ باختیار ‌خود‌ ربوده‌ و ‌هم‌ استناد بشما داده‌ میشود ‌که‌ میتوانستی‌ جلوگیری‌ کنی‌ و گربه‌ ‌را‌ بخود واگذار کردی‌.
فلن‌ تجد لن‌ ‌برای‌ نفی‌ تأبید ‌است‌ ‌یعنی‌ هرگز نمیابی‌ ‌لهم‌ ‌برای‌ ‌اینکه‌ گمراهان‌ (اولیاء) ‌که‌ بتوانند مضرات‌ معاصی‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌آنها‌ دفع‌ کنند ‌ یا ‌ مثوبتی‌ بآنها برسانند ‌من‌ دونه‌ فقط خداوند ‌اگر‌ قابلیت‌ عفو دارد عفو و ‌اگر‌ مستحق‌ عذاب‌ ‌است‌ عذاب‌ میفرماید و چون‌ ‌غیر‌ مؤمن‌ قابلیت‌ عفو ندارد بلکه‌ مورد غضب‌ ‌او‌ واقع‌ ‌شده‌ وَ نَحشُرُهُم‌ یَوم‌َ القِیامَةِ ‌که‌ جمیع‌ اولین‌ و آخرین‌ مجتمع‌ میشوند اهل‌ ضلالت‌ محشور میشوند ‌علی‌ وجوههم‌ صورتها روی‌ خاک‌ ‌حتی‌ ‌در‌ خبر دارد ‌که‌ اهل‌ محشر پا روی‌ متکبرین‌ میگذارند و میروند عمیا و بکما و صما چشم‌ قلب‌ ‌آنها‌ کور ‌است‌ حقایق‌ ‌را‌ مشاهده‌ نمیکند زبان‌ قلب‌ لال‌ ‌است‌ اقرار و اعتراف‌ بحق‌ نمیکند گوش‌ قلب‌ کر ‌است‌ استماع‌ حق‌ نمیکند میفرماید:
وَ مَن‌ أَعرَض‌َ عَن‌ ذِکرِی‌ فَإِن‌َّ لَه‌ُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَ نَحشُرُه‌ُ یَوم‌َ القِیامَةِ أَعمی‌ قال‌َ رَب‌ِّ لِم‌َ حَشَرتَنِی‌ أَعمی‌ وَ قَد کُنت‌ُ بَصِیراً قال‌َ کَذلِک‌َ أَتَتک‌َ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِک‌َ الیَوم‌َ تُنسی‌ طه‌ ‌آیه‌ 124 ‌الی‌ 126 و نیز میفرماید:
قال‌َ اخسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُون‌ِ مؤمنون‌ ‌آیه‌ 110 و ‌از‌ همین‌ جمله‌ استفاده‌ میشود ‌که‌ ‌در‌ قیامت‌ ‌هم‌ بحال‌ شرک‌ و کفر و ضلالت‌ باقی‌ هستند مَأواهُم‌ جَهَنَّم‌ُ ‌غیر‌ مؤمن‌ ‌هر‌ ‌که‌ ‌باشد‌ و ‌هر‌ چه‌ ‌باشد‌ ‌اگر‌ ‌از‌ روی‌ تقصیر ایمان‌ نیاورده‌ جایگاه‌ ‌او‌ جهنم‌ ‌است‌ کُلَّما خَبَت‌ آتش‌ جهنم‌ خموشی‌ ندارد لکن‌ بهر درجه‌ ‌که‌ هست‌ بآن‌ درجه‌ باقی‌ نمیماند زِدناهُم‌ سَعِیراً شدت‌ پیدا میکند [ نظرات / امتیازها ]

وَ مَنْ یَهْدِ اَللّٰهُ فَهُوَ اَلْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ عَلىٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّمٰا خَبَتْ زِدْنٰاهُمْ سَعِیراً گویند: این آیه تتمۀ آیه سابق است، یعنى بگو: هدایت یافته کسى است که خدا هدایتش کرده و هر که را خدا اضلال کند براى او یاورانى نیست و هیچ چیز نمى تواند او را به رستگارى برساند، منظور از حشر بر وجوه، شاید سر به زیر بودن باشد مانند: وَ لَوْ تَرىٰ إِذِ اَلْمُجْرِمُونَ نٰاکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ سجده 12 در تفسیر عیاشى از امام علیه السّلام نقل شده که در تفسیر آن فرمود: « على جباههم » یعنى در حالى که بر پیشانى افتاده اند محشورشان مى کنیم مراد از کور و کر و لال بودن ظاهرا معنوى است همانطور که در دنیا چنان بودند، نظیر: وَ مَنْ کٰانَ فِی هٰذِهِ أَعْمىٰ فَهُوَ فِی اَلْآخِرَةِ أَعْمىٰ اسراء 72 کُلَّمٰا خَبَتْ کنایه از همیشه بودن است مانند: کُلَّمٰا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهٰا نساء/56 [ نظرات / امتیازها ]

وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً «97»
و هر که را خدا هدایت کند، پس همو هدایت یافته است و هر که را گمراه سازد، هرگز یاورانى جز خدا براى آنان نخواهى یافت و ما در روز قیامت، آنان را واژگون (به صورت خزنده) کور و کر و لال محشور مى‌کنیم و جایگاهشان دوزخ است، که هرگاه خاموش شود، آتش آنان را بیافزاییم.
نکته ها
«خَبَتْ»، به معناى فروکش کردن شعله است. و «سعیر»، به معناى شعله‌ور شدن آتش و از نام‌هاى جهنّم است.
سؤال: اگر گمراهان در قیامت، کر و کور و لالند، پس چگونه در آیات دیگر، از دیدن آتش؛ «رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ» «1»، یا شنیدن صداى دوزخ؛ «سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً» «2»، یا فریاد و شیون آنان؛ «دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً» «3» سخن به میان آمده است؟
پاسخ: مراحل و مواقف قیامت متفاوت و متعدّد است. در هر موقفى ممکن است حالتى باشد که در مرحله‌ى بعد از آن نباشد. «4»
پیام ها
1- هدایت تنها به علم، عقل و استدلال نیست، توفیق الهى نیز مى‌خواهد. «مَنْ یَهْدِ اللَّهُ»
2- گمراهان را نجات‌بخشى جز خدا نیست. مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ ...
3- کسى که از گوش، چشم و زبان خود در مسیر حقّ‌یافتن، حقّ‌گفتن و حقّ‌دیدن‌بهره نگیرد، در قیامت نیز کور، کر، لال و واژگون محشور مى‌شود. این در واقع نوعى تجسّم عمل انسان است! نَحْشُرُهُمْ‌ ... عَلى‌ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا
4- آتش دوزخ، براى مجرمان پیوسته شعله‌ورتر مى‌شود. «کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً» [ نظرات / امتیازها ]

وَ مَنْ یَهْدِ اَللّٰهُ فَهُوَ اَلْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِهِ این آیه نوعى تعریف براى انسان هدایت یافتۀ شایسته است، بدین ترتیب که وى کسى است که در نزد خداوند چنین مى باشد، نه کسى که مردم درباره اش مى گویند: او اهل هدایت و صلاح است همچنین، فرد گمراه نیز کسى است که در پیشگاه خدا چنین باشد در حدیث آمده است: ظاهر براى مردم و باطن براى خداست در نهج البلاغه آمده است: «بى نیازى و نیازمندى، پس از عرضه کردن بر خداوند است» گمراهان و فسادکنندگان را هیچ یاورى در پیشگاه خدا نباشد نظیر این سخن در آیۀ 178 سورۀ اعراف، جلد سوم بیان شد خداوند به مجازات گمراهان گمراه کننده در این سخن خود اشاره کرده است: وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ عَلىٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا و مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّمٰا خَبَتْ زِدْنٰاهُمْ سَعِیراً این آیه کنایه از دردناکى و سختى عذاب خدا بر کسى است که بازپرسى و مجازات را انکار مى کند، تا اینکه آنچه را انکار کرده، بشناسد: «بچشید عذاب آتشى را که دروغش مى پنداشتید» [ نظرات / امتیازها ]