توضیح : چون اگر از سنخ علم ما بود، باید بعد از آنکه آدم به ملائکه خبر از آن اسماء داد، ملائکه هم مثل آدم داناى به آن اسماء شده باشد و در داشتن آن علم با او مساوى باشد. براى اینکه هر چند در این صورت آدم به آنان تعلیم داده است، ولى خود آدم هم به تعلیم خداوند آن را آموخته بود. پس دیگر نباید آدم اشرف از ملائکه باشد و اصولاً نباید احترام بیشترى داشته باشد و خداوند او را بیشتر گرامى بدارد. و اى بسا در صورت تعلیم خداوند به ملائکه، ملائکه از آدم برترى و شرافت بیشترى می داشتند. و نیز اگر علم نامبرده از سنخ علم ما بود، نباید ملائکه به صرف اینکه آدم علم به اسماء دارد قانع شده باشند و استدلالشان باطل شود. آخر در ابطال حجت ملائکه این چه استدلالى است که خداوند به یک انسان مثلاً علم لغوی بیاموزد و آنگاه وى را به رخ ملائکه مکرم خود بکشد و به وجود او مباهات کند و او را بر ملائکه برترى دهد؟ با اینکه ملائکه آن قدر در بندگى او پیش رفته ‏اند که «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ»‌ (انبیاء/27) آنگاه به این بندگان پاک خود بفرماید که این انسان جانشین من و قابل کرامت من هست و شما نیستید؟ آنگاه اضافه کند که اگر قبول ندارید و اگر راست مى ‏گویید که شایسته مقام خلافتید و یا اگر در خواست این مقام را مى ‏کنید، مرا از لغت ‏ها و واژه ‏هایى که بعدها انسان ها براى خود وضع مى ‏کنند تا به وسیله آن یکدیگر را از منویات خود آگاه سازند، خبر دهید. علاوه بر اینکه اصلاً شرافت علم لغوی مگر جز براى این است که از راه لغوی هر شنونده‏ اى به مقصد درونى و قلبى گوینده پى ببرد؟ و ملائکه بدون احتیاج به لغوی و تکلم و بدون هیچ واسطه ‏اى اسرار قلبى هر کسى را می ‌دانند، پس ملائکه یک کمالى ما فوق کمال تکلم دارند. و سخن کوتاه آنکه معلوم می شود آنچه آدم از خداوند گرفت و آن علمى که خدا به وى آموخت، غیر آن علمى بود که ملائکه از آدم آموختند. علمى که براى آدم دست داد حقیقت علم به اسما بود که فرا گرفتن آن براى آدم ممکن بود و براى ملائکه ممکن نبود و آدم اگر مستحق و لایق خلافت خدایى شد به خاطر همین علم به اسما بوده است نه به خاطر خبر دادن از آن وگرنه بعد از خبر دادنش، ملائکه هم مانند او با خبر شدند. دیگر جا نداشت که باز هم بگویند: «سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا، إِلَّا ما عَلَّمْتَنا». پس از آنچه گذشت روشن شد که علم به اسما آن مسمیات، باید طورى بوده باشد که از حقایق و اعیان آن ‌ها کشف کند نه صرف نام ‌ها که اهل هر زبانى براى هر چیزى مى ‏گذارند. پس معلوم شد که آن مسمیات و نامیده ‏ها که براى آدم معلوم شد، حقایقى و موجوداتى خارجى بوده ‏اند نه چون مفاهیم که ظرف وجودشان تنها ذهن است. و نیز موجوداتى بوده ‏اند که در پس پرده غیب، یعنى غیب آسمان ها و زمین نهان بوده ‏اند و عالم شدن به آن موجودات غیبى، یعنى آن طوریکه هستند از یک سو تنها براى موجود زمینى ممکن بوده است نه فرشتگان آسمانى و از سوى دیگر آن علم در خلافت الهیه دخالت داشته است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس معلوم شد که آن مسمیات و نامیده‏ها که براى آدم معلوم شد، حقایقى و موجوداتى خارجى بوده ‏اند، نه چون مفاهیم که ظرف وجودشان تنها ذهن است. و نیز موجوداتى بوده ‏اند که در پس پرده غیب، یعنى غیب آسمان ها و زمین نهان بوده ‏اند و عالم شدن به آن موجودات غیبى، یعنى آن طوریکه هستند، از یک سو تنها براى موجود زمینى ممکن بوده است، نه فرشتگان آسمانى و از سوى دیگر آن علم در خلافت الهیه دخالت داشته است.

کلمه (اسماء) در جمله (وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها) الخ، از نظر ادبیات، جمعى است که الف و لام بر سرش در آمده است و چنین جمعى به تصریح اهل ادب افاده عموم مى ‏کند. علاوه بر اینکه خود آیه شریفه با کلمه (کلّها) این عمومیت را تاکید کرده است. در نتیجه مراد به آن، تمامى اسمایى خواهد بود که ممکن است نام یک مسما واقع بشود. چون در کلام نه قیدى آمده است و نه عهدى، تا بگوئیم مراد، آن اسمای معهود است.

از سوى دیگر کلمه (عرضهم) دلالت مى ‏کند بر اینکه هر یک از آن اسما یعنى مسماى به آن اسما، موجودى داراى حیاة و علم بوده ‏اند و در عین اینکه علم و حیاة داشته ‏اند، در پس حجاب غیب یعنى غیب آسمان ها و زمین قرار داشته ‏اند. گو اینکه اضافه غیب به آسمان ها و زمین، ممکن است در بعضى موارد اضافه تبعیضى باشد ولکن از آنجا که مقام آیه شریفه مقام اظهار تمام قدرت خداى تعالى و تمامیت احاطه او و عجز ملائکه و نقص ایشان است، لذا لازم است بگوئیم اضافه نامبرده (مانند اضافه در جمله خانه زید) اضافه ملکى باشد. در نتیجه مى ‏رساند که اسمای نامبرده امورى بوده ‏اند که از همه آسمان ها و زمین غایب بوده و به کلّى از محیط کون و وجود بیرون بوده ‏اند.

وقتى این جهات نامبرده را در نظر بگیریم، یعنى عمومیت اسما را و اینکه مسماهای به آن اسما داراى زندگى و علم بوده ‏اند و اینکه در غیب آسمان ها و زمین قرار داشته ‏اند، آن وقت با کمال وضوح و روشنى همان مطلبى از آیات مورد بحث استفاده مى ‏شود که آیه «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (حجر/21) درصدد بیان آن است. چون خداى سبحان در این آیه خبر می دهد به اینکه آنچه از موجودات که کلمه (شى‏ء- چیز) بر آن اطلاق بشود و در وهم و تصور درآید، نزد خداوند از آن چیز خزینه ‏هایى انباشته است که نزد او باقى هستند و تمام شدنى برایشان نیست و به هیچ مقیاسى هم قابل سنجش و به هیچ حدى قابل تحدید نیستند و سنجش و تحدید را در مقام و مرتبه انزال و خلقت مى ‏پذیرند. و کثرتى هم که در این خزینه ‏ها هست از جنس کثرت عددى نیست، چون کثرت عددى ملازم با تقدیر و تحدید است، بلکه کثرت آن ها از جهت مرتبه و درجه است و به زودى ان شاء اللَّه در سوره حجر در تفسیر آیه نامبرده کلامى دیگر خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]