توضیح : و اگر افاده این نکته در کار نبود می‏فرمود : للانثی نصف الذکر - برای ماده نصف نر است ، که اگر اینطور فرموده بود ، هم آن نکته را افاده نمی‏کرد و هم سازگاری سیاق رعایت نمی‏شد ، این مطلبی است که بعضی از علما ذکر کرده‏اند و مطلب درستی است و چه بسا بتوان آن را تایید کرد به اینکه آیه شریفه بطور صریح و مستقل متعرض ارث مردان نشده ، بلکه به این نحو متعرض ارث زنان شده ، و اگر به چیزی از سهم مردان هم تصریح نموده با ذکر سهامی که زنان با مردان دارند ذکر کرده ، همچنانکه در آیه بعدی و آیه‏ای که در آخر سوره آمده ، این معنا به چشم می‏خورد .
و سخن کوتاه اینکه جمله« للذکر مثل حظ الانثیین »به منزله تفسیری است برای جمله« یوصیکم الله فی اولادکم» و حرف الف و لام در دو اسم ذکر و انثیین لام تعریف جنس است و می‏فهماند که جنس مرد دو برابر سهم جنس زن ارث می‏برد و این دقتی است که در وراث ، هم از جنس مرد موجود باشد و هم از جنس زن ، در این فرض است که مرد دو برابر زن سهم می‏برد و اگر نفرمود : للذکر مثل حظی الانثی - نر مثل دو سهم ماده می‏برد و یا للذکر مثلا حظ انثی - نر دو مثل حظ ماده می‏برد ، برای این بود که با عبارتی کوتاه هم صورت وجود نر با ماده را بیان کرده باشد و هم حکم صورتی را که تنها دو دختر از میت باز مانده باشند که با توضیحی که بعدا می‏آید عبارت« للذکر مثل حظ الانثیین» کوتاه‏ترین عبارت است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : از این هم که بگذریم اصلا نمی‏شود خطاب ، به غیر ورثه یعنی به مردم باشد و بخواهد بفرماید شما مردم که دیر یا زود می‏میرید و مال خود را به عنوان ارث برای پدر و مادر و فرزندان به جای می‏گذارید ، نمی‏دانید کدام یک از این سه طایفه نفعشان برای شما نزدیک‏تر است ، برای اینکه اگر اینطور باشد دیگر وجهی برای جمله : کدام یک نفعشان نزدیک‏تر است باقی نمی‏ماند .
چون ظاهر عبارت این است که مراد از نفع بهره‏مندی از مال میت است نه بهره‏مندی میت از ورثه. پس مى‏خواهد به ورثه بفرماید شما چه مى‏دانید که کدام یک از بستگانتان زودتر مى‏میرند و نفع کدام یک از آنها زودتر به شما مى‏رسد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و همچنین حکم در برادران و خواهران و فرزندان آنها این چنین است ، یعنی در صورتی که میت از طبقه اول هیچ وارثی نداشته باشد ، نه پدر و نه مادر و نه فرزند و نه فرزند زاده ، و وارث او طبقه دوم یعنی برادر و خواهر و جد و جده باشد ، اگر برادر و خواهرش زنده باشند برادران هر یک دو برابر یک خواهر ارث می‏برند و اگر همه برادران و خواهران میت قبل از مرگ او مرده باشند و وارث میت برادر زادگان و خواهر زادگان باشند ، برادر زادگان دو برابر خواهر زادگان می‏برند ، هر چند که دختر باشند و خواهر زادگان نصف برادر زادگان می‏برند هر چند که پسر باشند .
و اگر قرآن کریم به جای کلمه اولاد ابنا را آورده بود این نکته را نمی‏فهماند ، چون این کلمه نفی واسطه را اقتضا نمی‏کند ، یعنی هم فرزندان بلاواسطه ابنای انسانند و هم فرزند زادگان ، همچنانکه این فرق میان دو کلمه : اب و والد هست یعنی ، والد تنها به پدر بلاواسطه می‏گویند و اب هم در مورد پدر بلاواسطه استعمال می‏شود و هم در مورد اجداد .
و در اینجا ممکن است اشکال کنی که پس چرا در اواخر همین آیه تعبیر به آبا و ابنا را آورد ؟ در پاسخ می‏گوئیم : در آنجا نمی‏خواست نکته بالا را افاده کند ، بلکه عنایت خاصی ( که بیانش به زودی خواهد آمد )در کار بود و آن عنایت باعث شد تعبیر را عوض کند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و ضمیر در کلمه «کن» به کلمه اولاد در جمله: «یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ ...» بر مى‏گردد و اگر ضمیر را مؤنث آورد، با اینکه مرجع ضمیر (اولاد) مذکر است، به ملاحظه مؤنث بودن خبر" کن" است (چون این لفظ از افعال ناقصه است و اسم و خبر مى‏گیرد، اسمش اولاد و خبرش نسا است) و ضمیر در کلمه" ترک" به میت بر مى‏گردد، گو اینکه کلمه میت در آیه نیامده، و لیکن از سیاق کلام فهمیده مى‏شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته این مقدار بطور اجمال از جمله نامبرده استفاده می‏شود ، نه اینکه معنای دیگری از آن استفاده نشود ، چون کلام طوری است که منافات ندارد بعد از آن مثلا بفرماید : و ان کانتا اثنتین فلهما النصف و یا بفرماید : و ان کانتا اثنتین فلهما الجمیع - اگر دو نفر ماده بودند نصف مال و یا همه آن را می‏برند چیزی که باعث شده جمله نامبرده متعین در معنائی که کردیم بشود این است که در دنبالش از ذکر دو ماده سکوت کرد و در عوض تصریح کرد به اینکه اگر زنان بیش از دو نفر بودند دو ثلث می‏برند ، فان کن نساء فوق اثنتین ، که این عبارت اشعار دارد بر اینکه خدای تعالی عمدا سهم دو دختر را ذکر نکرد .
از این هم که بگذریم در زمان رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) عمل آن جناب در ارث دادن به دو دختر همین بوده ، یعنی به دو دختر نیز دو ثلث میداده ، و از زمان رحلت آن جناب تا عصر حاضر ، عمل علمای امت به همین روال جریان داشته و جز روایتی که از ابن عباس رسیده ، مخالفتی در مساله نبوده است .
و این توجیه که ما کردیم بهترین توجیه این سؤال است که چرا به سهم دو نفر ماده تصریح نکرد .مرحوم کلینی در کافی گفته است : خدای تعالی سهم دو انثی را دو ثلث قرار داده ، برای اینکه فرموده : للذکر مثل حظ الانثیین ، به این بیان که اگر مردی از دنیا رفت و یک دختر و یک پسر به جای گذشت ، پسر به اندازه سهم دو دختر می‏برد ، قهرا مال سه قسمت می‏شود ، دو قسمت از آن ، سهم پسر و یک قسمت باقی مانده سهم دختر است ، در نتیجه سهم دو دختر دو ثلث( دو سوم ) خواهد بود خدای تعالی در بیان اینکه دو دختر دو ثلث می‏برند ، به همین مقدار اکتفا نمود این بود گفتار مرحوم کلینی و نظیر این کلام از ابی مسلم مفسر نقل شده ، او گفته است که این معنا از جمله :« للذکر مثل حظ الانثیین» استفاده می‏شود ، چون وقتی یک پسر با یک دختر دو ثلث از ارث پدر را ببرد قهرا یک دختر یک ثلث و دو دختر دو ثلث را می‏برد ، این بود گفتار ابی مسلم ، گو اینکه آنچه دیدید از این دو شخصیت نقل شد خالی از قصور نیست و اگر بخواهیم تمامش کنیم ناگزیر باید بیان قبلی‏مان را به آن اضافه نمائیم( دقت فرمائید ) .
البته در این میان وجوهی دیگر هست که چنگی به دل نمی‏زند ، مثل اینکه بعضی گفته‏اند : مراد از جمله :« فان کن نساء فوق اثنتین ... »عدد دو به بالا است و این جمله هم سهم دو دختر را معین کرده ، و هم سهم بیش از دو دختر را و بعضی دیگر گفته‏اند : حکم دو دختر از قیاس به حکم دو خواهر که در آخرین آیه این سوره آمده به دست می‏آید ، چون در آنجا سهم دو خواهر را دو ثلث معین کرده و از این قبیل وجوه سخیف و ناقص که شان قرآن کریم اجل از آنها و امثال آنها است.

ضمیر در فعل" کانت" به کلمه ولد بر مى‏گردد که از سیاق کلام فهمیده مى‏شود و اگر ضمیر را مؤنث آورد و فرمود:" کانت" و نفرمود:" کان" با اینکه مرجعش مذکر است، باز به ملاحظه خبر بوده است، چون منظور از ولد دختر است (مى‏فرماید: اگر وارث میت یک فرد مؤنث یعنى یک دختر بود، نصف مال میت را مى‏برد) چیزى که هست نام مال را ذکر نکرد، تنها فرمود: نصف از آن او است، پس الف و لام در کلمه" النصف" عوض از مضاف الیه است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : و در توضیح این معنا بشریت را به سه طبقه تصور می‏کنیم ، یک : طبقه حاضر و دوم والدین طبقه حاضر و سوم طبقه فرزند او ، آنگاه می‏گوئیم : انسان موجود نسبت به فرزندش رؤوف‏تر و علاقمندتر است ، تا نسبت به پدر و مادرش ، برای اینکه فرزند را دنباله هستی خود می‏داند ولی پدر و مادر را دنباله هستی خود نمی‏داند ، ( بلکه خود را دنباله آن دو احساس می‏کند ) ، در نتیجه ارتباط طبقه دوم قوی‏تر و وجودش با وجود طبقه حاضر چسبیده‏تر است تا با طبقه سوم که نوه آن طبقه است و ما اگر بهره‏مندی از ارث مردگان را بر طبق این ارتباط و اتصال قرار دهیم ، لازمه‏اش این می‏شود که نسل حاضر از طبقه دوم یعنی طبقه پدران بیشتر ارث ببرد تا از طبقه سوم یعنی نسل آینده و به عبارت دیگر فرزندان ، هر چند که ممکن است در نظر ابتدائی خلاف این معنا به نظر برسد ، و بر عکس نظریه بالا گمان شود که ارتباط فرزند با پدر بیشتر از ارتباط پدر با فرزند است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علاوه بر اینکه آیات مطلقه قرآنی که نظر به اصل تشریع دارد نیز بر این کلیت دلالت دارد ، مانند آیه شریفه :« فاقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ، ذلک الدین القیم»(الروم/30) ، که دلالت دارد بر اینکه تمامی احکام اسلام مطابق نظام جاری در تکوین ، تشریع شده است ، با بودن چنین آیاتی چگونه تصور می‏شود که در شریعت اسلام احکامی الزامی و فرائضی غیر متغیر تشریع بشود که در تکوین حتی فی الجمله ریشه‏ای نداشته باشد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و چه اینکه بطور اشاره در قرآن آمده باشد مانند:
1- یک پسر به تنهایى (با نبود دختر و پدر و مادر) همه مال را به ارث مى‏برد، به دلیل ‏آیه: «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ»، که اگر ضمیمه شود به جمله: «وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ» این حکم استفاده مى‏شود، چون در جمله دوم سهم یک دختر را در صورتى که وارث دیگرى نباشد نصف مال میت قرار داده و در جمله اولى سهم پسر را دو برابر سهم دختر قرار داده.
از این دو جمله مى‏فهمیم که اگر وارث میت تنها یک پسر باشد، همه مال را مى‏برد که دو برابر سهم یک دختر است.
2- چند پسر در صورتى که میت دختر و پدر و مادر نداشته باشد که حکم ارث آنها صریحا در قرآن نیامده بلکه بطور اشاره آمده است، چون از جمله: «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ» مى‏فهمیم که چند پسر همه با هم برابرند و تفاوت تنها میان دختر و پسر است. و به راستى امر این آیه شریفه در اختصار گویى و پر معنایى عجیب و معجزه‏آسا است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : بله در این مساله، نزاعى بین شیعه و سنى هست که آیا رسول خدا (ص) ارث مى‏دهد؟ و یا هر چه از مال دنیا از آن جناب باقى ماند، صدقه است؟ و منشا این نزاع اختلاف در فهم مطلب از قرآن نیست بلکه روایتى است که ابو بکر آن را در داستان فدک نقل کرد و بحث در باره آن روایت از موقعیت این کتاب خارج است و بدین جهت تعرض آن را بى مورد تشخیص داده و خواننده را دعوت مى‏کنیم که به محل مناسب آن مراجعه نماید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 125 ) از عبد بن حمید، بخارى، و مسلم، و ابو داود، و ترمذى، و نسایى، و ابن ماجه، و ابن جریر، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، و بیهقى،(در کتاب سنن خود) از طریق جابر بن عبد اللَّه روایت‏ کرده اند.

علامه طباطبایی: جابر از وصیت پرسید که مثلا در آن مقدار مالی که اختیارش با من است و یا بگو در ثلث اموالم چه کنم ؟ و پاسخی که در آیه آمده مربوط است به دو ثلث ، که خود خدای تعالی تقسیمش کرده ، و اختیار را از صاحب مال گرفته ، و گرنه اگر بخواهی مته به خشخاش بگذاری از این روایت عجیب‏تر داریم که باز در المنثور (ج 2 ص 125) آنرا از عبد بن حمید و حاکم از جابر نقل کرده ، که گفت : رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به عیادتم آمده بود ، چون مریض بودم عرضه داشتم : یا رسول الله اموالم را چگونه بین فرزندانم تقسیم کنم ، حضرت هیچ جوابی به من نداد ، تا« آیه یوصیکم الله فی اولادکم ...» نازل گردید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 125) از ابن جریر و ابن ابی حاتم از ابن عباس روایت کرده اند.


علامه طباطبایی: اهل سنت به این تعصیب عمل مى‏کنند، البته تنها در جایى عمل مى‏کنند که مال از فریضه- سهام معین شده- زیادتر باشد، و سهام فراگیر همه مال نباشد، و شاید که در روایاتشان نشانه‏اى از این حرف یافت نشود، ولى روایات از طرق اهل بیت (علیهم السلام) صریحا تعصیب را نفى مى‏کند، و در فرض نامبرده یعنى آنجا که سهام، همه مال را فرا نگیرد، زیادى مال را حق کسانى مى‏داند که در فرضیه‏هایى نقص بر آنان وارد مى‏شد، یعنى اولاد، و برادران پدر و مادرى، و یا برادران پدرى تنها، و یا به پدر در بعضى از صور، و آنچه از آیات استفاده مى‏شد (که بیانش گذشت) موافق با این نظریه است.

2-در الدر المنثور (ج 2 ص 125) آمده که ابن جریر و ابن ابی حاتم از سدی روایت آورده‏اند که گفت : مردم دوران جاهلیت به دختران و پسران ناتوان خود ارث نمی‏دادند ، و ارث هر کسی را تنها آن فرزندانش می‏بردند که قدرت بر جنگ داشته باشند ، تا آنکه عبد الرحمان برادر حسان شاعر از دنیا رفت ، و زنی بنام ام کحه و پنج دختر بجای گذاشت ، ورثه‏اش - یعنی طبقات بعد از اولادش - آمدند و ارث او را بردند ، ام کحه شکایت به نزد رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) برد ، در پاسخش این آیه شریفه نازل شد: «فان کن نساء فوق اثنتین فلهن ثلثا ما ترک و ان کانت واحدة فلها النصف» آنگاه در مورد ام کحه این قسمت از آیه را خواند که می‏فرماید : همسرانتان (زنانتان) اگر شما فرزند نداشته باشید ربع ، و اگر داشته باشید ثمن ما ترک را می‏برند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 127) از حاکم و بیهقى از ابن عباس روایت کرده‏است.

2-در کافی (فروع کافى، ج 7 ص 79- 80 حدیث 3) از زهری از عبید الله بن عبد الله بن عتبه روایت آورده که گفت : با ابن عباس نشسته بودیم ، که ناگهان مساله فرائض - سهام ارث - به دلم خطور کرد ، و آنرا پیش کشیدم ، ابن عباس از در تعجب گفت : سبحان الله العظیم ، آیا هیچ فکر کرده‏اید آن خدائی که عدد ریگ‏های بیابان را می‏داند چگونه برای مال ارث ، نصف و نصف و ثلث قرار داده ، با اینکه هر مالی که تصور شود تنها مشتمل بر دو نصف است و دیگر ثلث آن کجا است ؟ در پاسخ او زفر بن اوس بصری گفت : یا ابا العباس پس اولین کسی که عول را در این فرائض و سهام درست کرد چه کسی بود ؟ ابن عباس گفت : عمر بن خطاب بود ، و حساب فرائض در نظرش پیچیده شد همه را بهم زد ، و صریحا گفت : به خدا من سرم نمی‏شود که خدا کدام یک از شما ورثه را مقدم داشته ، و کدام را مؤخر نموده ، و من ساده‏تر و آسانتر از اینکه این مال را حصه حصه بینتان تقسیم کنم و زیادی را داخل در سهم هر صاحب حق بسازم راهی سراغ ندارم و در نتیجه همو اولین کسی بود که عول را داخل فرائض ارث کرد .
و به خدا سوگند اگر عمر بن خطاب مقدم می‏داشت آن کسی را که خدا مقدم داشته ، و مؤخر می‏داشت آن کسی را که خدا مؤخر کرده ، دچار عول در فرائض نمی‏شد .
زفر بن اوس گفت : کدامیک را خدا مقدم و کدامیک را مؤخر کرده ؟ ابن عباس گفت : هر فریضه‏ای که خدای تعالی جز به فریضه‏ای دیگر پایین نیاورده ، صاحب آن فریضه ، مقدم است ،و اما مؤخر عبارت است از هر فریضه‏ای که وقتی پائین آید دیگر فریضه‏ای برایش نیست بلکه بقیه فریضه خود را می‏برد ، طایفه اول که در حقیقت در قرآن کریم دارای دو فریضه هستند یکی شوهر است ، که در صورتی که همسرش اولاد نداشته باشد نصف ارث او را می‏برد ، و اگر اولاد داشته باشد ارث او به چهار یک بر می‏گردد ، و دیگر هیچ عاملی نمی‏تواند چهار یک او را کمتر کند ، دوم همسر است که اگر شوهرش بمیرد دو فریضه ممکن است برایش تصور شود ، که هر دو در قرآن آمده یکی اینکه شوهرش فرزند نداشته باشد ، که در این صورت چهار یک می‏برد ، (یعنی نصف نصف) ، و اگر داشته باشد هشت یک می‏برد یعنی ( نصف ربع ، پس زن در هر دو صورت نصف مرد در همین دو صورت ارث می‏برد ) و اگر ارث زن به هشت یک تنزل کرد ، دیگر هیچ عاملی نمی‏تواند آنرا کمتر کند .
سوم ، مادر ، که او نیز در قرآن دو فریضه برایش معین شده یکی در صورتی که میت برادر نداشته باشد ثلث ، و اگر داشته باشد نصف ثلث یعنی سدس می‏برد و دیگر هیچ عاملی ارث او را کمتر از سدس نمی‏کند .
اینها فرائضی هستند که خدای عز و جل آنها را مقدم داشته ، و اما آنهائی که مؤخرشان داشته ، یکی فریضه دختران است ، که نصف مال است ، و دوم فریضه خواهران است که دو ثلث مال را می‏برند ، و اگر سهام از مال بیشتر شد یعنی میت از هر دو طایفه وارث داشت و در نتیجه نقیصه‏ای که در مال بود حق او را پائین آورد ، جز بقیه ترکه چیزی به او داده نمی‏شود .
اینهایند آن کسانی که خدای تعالی مؤخرشان داشته است ، پس هر گاه میت هم از طایفه اول وارث داشت ، و هم از طایفه دوم ، نسخت سهم طایفه اول را بطور کامل می‏دهند ، اگر چیزی باقی ماند آن بقیه را به طایفه دوم می‏دهند ، و اگر چیزی باقی نماند چیزی نمی‏برد .
زفر بن اوس وقتی این را شنید پرسید : پس چرا این مطلب را در اختیار عمر نگذاشتی ؟ گفت : هیبت او مانعم شد.

علامه طباطبایی: این فتوا از ابن عباس مسبوق است به فتوائی از علی (علیه‏السلام) که عول را نفی فرموده ، و نفی عول مذهب و فتوای ائمه اهل بیت( علیهم السلام ) است که روایاتش می‏آید انشاء الله .

3-در کتاب کافی (فروع کافى، ج 7 ص 78 حدیث 1) از امام صادق (ع) روایت آورده که فرمود: امیر المؤمنین (علیه‏السلام) فرمود: حمد خدائی را که آنچه مؤخر است مقدم نداشت ، و آنچه مقدم بود مؤخر نداشت آنگاه علی (علیه‏السلام) یک دست خود را به دست دیگرش زد ، و سپس فرمود : هان ای امتی که بعد از رحلت پیامبرش دچار حیرت شده ، اگر مقدم می‏داشتید کسی را که خدا مقدمش داشت ، و مؤخر می‏داشتید کسی را که خدای تعالی مؤخرش داشته ، و اگر ولایت و وراثت را در جائی قرار می‏دادید که خدای تعالی قرارش داده بود هرگز نه بنده خدائی فقیر می‏شد ، و نه سهم‏الارثی که خدا معین کرده بود کم می‏آمد ، و نه حتی دو نفر در حکم خدا اختلاف می‏کردند ، و نه امت در هیچ امری از امور تنازع می‏نمودند ، چون علم همه اینها از کتاب خدا نزد علی (علیه‏السلام) موجود بود ، و چون علی را واگذاشتید حال و مال امر خود را و کوتاهی‏هائی که کردید بچشید ، که خدای تعالی به بندگانش ظلم نمی‏کند «و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون »(الشعراء/227).

علامه طباطبایی: گو اینکه در سابق گفتیم چگونه سهام ورثه کمبود پیدا می‏کند ، و لیکن برای توضیح بیشتر می‏گوئیم فرائض - سهام معین شده - در قرآن مجید شش سهم است ، نصف ( 1 / 2 ) و ثلثان ( 2 / 3 ) ، و ثلث ( 1 / 3 ) و سدس ( 1 / 6 ) و ربع ( 1 / 4 ) و ثمن ( 1 / 8 ) و این سهام گاهی با هم جمع می‏شوند بطوری که با هم مزاحمت می‏کنند ، مثلا گاه می‏شود که میت از طبقه اول هم وارث نصف برنده دارد ، و هم دو نفر سدس برنده و هم یکنفر ربع برنده ، مثل اینکه دختری از خود به جای گذاشته ، و پدری و مادری و شوهری ، و در نتیجه این سهام مزاحم یکدیگر می‏شوند برای اینکه ارث چه کم باشد و چه زیاد عدد صحیحی است که باید به نسبت‏های بالا خرد شود ، تا یکی نصف آنرا ببرد و دو نفر هر یک سدس آنرا و شوهر هم یک چهارم را ، و عدد صحیح مشتمل بر همه این نسبت‏ها نیست زیرا جمع این سه نسبت ، و یا سه کسر بیش از یک عدد صحیح است .
همچنانکه گاهی در همین طبقه دو ثلث ( 2 / 3 ) و دو سدس ( 6 / 2 ) و ربع ( 1 / 4 ) با هم جمع می‏شوند ، مثل اینکه زنی بمیرد و دو دختر و پدر و مادر و شوهر از او بماند ، که جمع دو ثلث ، و دو سدس و ربع ، ( 4 / 1 ) بیش از عدد صحیح است .
و همچنین گاه می‏شود که در طبقه دوم نصف و ثلث و ربع و سدس جمع می‏شوند ، مثل اینکه زنی از دنیا برود ، و از طبقه اول هیچ وارثی نداشته باشد و از طبقه دوم یک خواهر و جد و جده پدری و جد و جده مادری و شوهرش بجای مانده باشند ، که معلوم است جمع بین این چند نسبت بیش از عدد صحیح است زیرا جمع است ، و گاه می‏شود که در این طبقه ثلثان و ثلث و ربع و سدس جمع می‏شوند ، مثل اینکه زنی از دنیا برود و دو خواهر و جد و جده و شوهرش بجای بمانند که جمع است .
حال که این معنا روشن شد می‏گوئیم عول که اهل تسنن بدان رفته‏اند ، این است که کمبود را بین همه تقسیم کنیم ، و مذهب شیعه این است که فریضه پدر و مادر و زن و شوهر و خویشاوندان مادری که عبارت است از ثلث و سدس و نصف و ربع و ثمن نباید ناقص شود ، بخاطر اینکه خدای تعالی سهام آنان را ( هم حداکثرش را و هم حد اقلش را ) معین کرده ، بخلاف سهام یک و یا چند دختر ، و یک و یا چند خواهر پدر و مادری ، و یا پدری تنها ، و نیز بخلاف سهام زن و مرد ( مذکر و مؤنث ) وقتی که یکی و یا بیشتر باشند .
که چون خدای تعالی حداقل آنرا بیان نکرده نقص بر آنان وارد می‏شود ، و دائما از سهم اولاد و خواهر و برادر کم می‏کنند .
و اما در صورتی که مال از سهام زیادتر باشد ، بعد از دادن سهام ، مابقی را چگونه به آنان رد کنیم ، جایش کتب حدیث و فقه است که باید بدانجا مراجعه شود . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 7 ص 79- 80 حدیث 2) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را فروع کافى (ج 7 ص 92 حدیث 2) روایت کرده است.

2-در کتاب الدر المنثور (ج 2 ص 126) آمده که حاکم و بیهقی(در کتاب سنن خود) از زید بن ثابت روایت آورده‏اند که او در تقسیم ارث ، دو برادر میت را حاجب مادر قرار داده ، یعنی با اینکه سهم الارث مادر در صورتی که میت فرزند نداشته باشد ثلث است ، گفته : در صورتی که دو برادر داشته باشد سدس می‏شود ، و وقتی از او پرسیدند که ای ابا سعید در قرآن کریم اخوه - آمده یعنی بیش از سه برادر را حاجب دانسته و فرمود : فان کان له اخوة - و کلمه اخوه - به معنای سه برادر و بیشتر است ، و تو دو برادر را هم حاجب دانسته‏ای ؟ در پاسخ گفته است : عرب دو برادر را هم اخوه می‏نامد.

علامه طباطبایی: این معنا از ائمه اهل بیت(علیهم السلام) نیز روایت شده، هر چند معروف است که کلمه(اخوه) جمع کلمه(اخ) است، و طبق قاعده جمع بر سه و بیشتر اطلاق می‏شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : گویا مساله ارث( یعنی اینکه بعضی از زنده‏ها اموال مردگان را تصاحب کنند ) از قدیم‏ترین سنت‏هائی باشد که در مجتمع بشری باب شده است ، و این معنا در توان مدارک موجود تاریخی نیست ، که نقطه آغاز آن را معین کند ، تاریخ هیچ امت و ملتی ، به آن دست نیافته است ، لیکن علاوه بر اینکه ارث بردن رسم بوده طبیعت امر هم همان را اقتضا دارد ، چون اگر طبیعت انسان اجتماعی را مورد دقت قرار دهیم ، خواهیم دانست که مال و مخصوصا مال بی صاحب چیزی است که انسان طبیعتا خواستار آن بوده و علاقمند است آن مال را در حوائج خود صرف کند ، و این حیازت مال ، مخصوصا مالی که هیچ مانعی از حیازت آن نیست جزء عادات اولیه و قدیمه بشر است .و نیز دقت در وضع طبیعی بشر ما را به این حقیقت رهنمون می‏شود ، که بشر از روزی که به تشکیل اجتماع دست زده چه اجتماع مدنی و چه جنگلی هیچگاه بی نیاز از اعتبار قرب و ولایت نبوده ،( منظور ما از قرب و ولایت چیزی است که از اعتبار اقربیت و اولویت نتیجه‏گیری می‏شود ) ساده‏تر بگویم که از قدیم‏ترین دوره‏ها بشر بعضی افراد را بخود نزدیکتر و دوست‏تر از دیگران می‏دانسته ، و این احساس و اعتبار بوده که او را وادار می‏کرده ، اجتماع کوچک و بزرگ و بزرگتر یعنی بیت - خانواده - و بطن - دودمان - و عشیره و قبیله - و امثال آن را تشکیل دهد ، و بنا بر این در مجتمع بشری هیچ چاره‏ای از نزدیکی بعضی افراد به بعض دیگر نیست ، و نه در دورترین دوران بشر و نه در امروز نمی‏توان انکار کرد که فرزند نسبت به پدرش نزدیک‏تر از دیگران است ، و همچنین ارحام او بخاطر رحم ، و دوستان او بخاطر صداقت ، و برده او بخاطر مولویت ، و همسرش بخاطر همسری ، و رئیس به مرئوسش و حتی قوی به ضعیفش ارتباطی بیشتر دارد هر چند که مجتمعات در تشخیص این معنا اختلاف دارند ، اختلافی که شاید نتوان آنرا ضبط کرد .
و لازمه این دو امر این است که مساله ارث نیز از قدیم‏ترین عهدهای اجتماعی باشد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این سنت مانند سایر سنت‏های جاریه در مجتمعات بشری همواره رو به تحول و تغییر بوده و دست تطور و تکامل آن را بازیچه خود کرده است ، چیزی که هست از آنجائی که این تحول در مجتمعات همجی و جنگلی نظام درستی نداشته ، بدست آوردن تحول منظم آن از تاریخ زندگی آنان بطوری که انسان به تحقیق خود وثوق و اطمینان پیدا کند ممکن نیست ، و کاری است بس مشکل .
آن مقداری که از وضع زندگی آنان برای انسان یقینی است ، این است که در آن مجتمعات زنان و افراد ناتوان از ارث محروم بوده‏اند ، و ارث در بین اقربای میت مخصوص اقویا بوده ، و این علتی جز این نداشته که مردم آن دوره‏ها با زنان و بردگان و اطفال صغیر و سایر طبقات ضعیف اجتماع معامله حیوان می‏کردند ، و آنها را مانند حیوانات مسخر خود و اسباب وسائل زندگی خود می‏دانستند ، عینا مانند اثاث خانه و بیل و کلنگشان ، تنها بخاطر سودی که از آنها می‏بردند به مقدار آن سود برای آنها ارزش قائل بودند و همانطور که انسان از بیل و کلنگ خود استفاده می‏کند ولی بیل و کلنگ از انسان استفاده نمی‏کند ، افراد ضعیف نامبرده نیز چنین وضعی را داشتند ، انسانها از وجود آنها استفاده می‏کردند ولی آنان از انسان استفاده نمی‏کردند ، و از حقوق اجتماعی که مخصوص انسانها است بی بهره بودند .
و با این حال تشخیص اینکه قوی در این باب چه کسی است ؟ مختلف بود ، و زمان به زمان فرق می‏کرد ، مثلا در برهه‏ای از زمان مصداق قوی و برنده ارث رئیس طایفه و رئیس ایل بود ، و زمانی دیگر ارث را مخصوص رئیس خانه ، و برهه‏ای خاص شجاع‏ترین و خشن‏ترین قوم بود ، و این دگرگونگی تدریجی باعث می‏شد که جوهره ارث نیز دگرگونگی جوهری یابد .
و چون این سنت‏های جاریه نمی‏توانست خواسته و قریحه فطرت بشر را تضمین کند ، یعنی سعادت او را ضمانت نماید ، قهرا دستخوش تغییرها و دگرگونی‏ها گردید ، حتی این سنت در ملل متمدنی که قوانین در بینشان حاکم بوده است ، و یا حداقل سنت‏هائی معتاد و ملی در بینشان حکم قانون را داشته ، از این دگرگونگی دور نمانده است ، نظیر قوانین جاری در روم و یونان و هیچ قانون ارثی که تا به امروز بین امتها دایر بوده به قدر قانون ارث اسلام عمر نکرده ، قانون ارثی اسلام از اولین روزی که ظهور یافت تا به امروز که نزدیک چهارده قرن است عمر کرده است . [ بستن توضیحات ]

توضیح : یکی از مختصات اجتماعی امت روم این است که رومیها برای بیت - دودمان - بخودی خود استقلال مدنی قائل بودند ، استقلالی که بیت را از مجتمع عمومی جدا می‏ساخت و او و افراد او را از نفوذ حکومت در بسیاری از احکامش حفظ می‏کرد ساده‏تر بگویم آنچنان برای بیت استقلال قائل بودند که حکومت حاکم بر اجتماع نمی‏توانست بسیاری از احکام که مربوط به حقوق اجتماعی بود در مورد افراد آن بیت اجرا کند بلکه به اعتقاد رومیان بیت خودش در امر و نهی و جزا و عقوبت و امثال آن مستقل بود .
و رب بیت( رئیس دودمان ) ، معبود اهل خود یعنی زن و فرزند و بردگان خودش بود ، و تنها او بود که می‏توانست مالک باشد و مادام که او زنده بود غیر او کسی حق مالکیت نداشت ، و نیز او ولی اهل بیت خود ، و قیم در امور آنان بود و اختیارش بطور مطلق در آنان نافذ بود ، و خود او که گفتیم معبود خانواده خویش بود ، خودش رب البیت سابق را می‏پرستید ، و اگر این خانواده مالی می‏داشتند ، بعد از مردنشان تنها رئیس بیت وارث آنها می‏شد ، مثلا اگر فرزند این خانواده با اجازه رب البیت مالی بدست آورده ، و سپس از دنیا می‏رفت ، و یا دختری از خانواده از راه ازدواج - البته با اجازه رب البیت - مالی را بدست آورده بود ، و از دنیا می‏رفت و یا یکی از اقارب مالی به همان طور که گفتیم اکتساب می‏کرد و بعد می‏مرد ، همه این اموال به ارث به رب البیت می‏رسید ، چون مقتضای ربوبیت و مالکیت مطلق او همین بود که بیت و اهل بیت و مال بیت را مالک شود .
و چون رب البیت از دنیا می‏رفت یکی از پسران و یا برادرانش کسی که اهلیت ربوبیت را می‏داشت و سایر فرزندان او را به وراثت می‏شناختند وارث او می‏شد ، و اختیار همه فرزندان را بدست می‏گرفت ، مگر آنکه یکی از فرزندان ازدواج می‏کرد ، و از بیت جدا می‏شد ، و بیتی جدید را تاسیس می‏کرد ، که در اینصورت او رب بیت جدید می‏شد ، و اگر همه در بیت پدر باقی می‏ماندند نسبتشان به وارث که مثلا یکی از برادران ایشان بود همان نسبتی بود که با پدر داشتند ، یعنی همگی تحت قیمومت و ولایت مطلقه برادر قرار می‏گرفتند .
و همچنین گاه می‏شد که پسر خوانده رب البیت وارث او می‏شد ، چون پسر خواندن یعنی کودکی بیگانه را پسر خود نامیدن رسمی بود دایر در بین مردم آن روز ، همچنان که در بین عرب جاهلیت این رسم رواج داشت و اما زنان یعنی همسر رب البیت ، و دخترانش و مادرش ، به هیچ وجه ارث او را نمی‏بردند ، و این بدان جهت بود که نمی‏خواستند اموال بیت به خانه بیگانگان یعنی داماد بیت منتقل شود ، و اصولا این انتقال را قبول نداشتند ، یعنی جواز انتقال ثروت از بیتی به بیت دیگر را قائل نبودند .
و شاید این همان مطلبی است که چه بسا بعضی از دانشمندان گفته‏اند : رومیان قائل به ملکیت اشتراکی و اجتماعی بودند و ملکیت فردی را معتبر نمی‏دانستند و من خیال می‏کنم منشا این نقل همان باشد که ما گفتیم ، نه ملکیت اشتراکی ، چون اقوام همجی و متوحش هم از قدیم‏ترین زمانها با اشتراک ضدیت داشتند ، یعنی نمی‏گذاشتند طوائفی دیگر صحرانشین در چراگاه و زمین‏های آباد و سر سبز آنان با ایشان شرکت داشته باشند ، و از آنها تا پای جان حمایت می‏کردند ، و در دفاع از آنها با کسانی که طمع به آنها بسته بودند می‏جنگیدند ، و این نوع ملکیت نوعی عمومی و اجتماعی بود که مالک در آن شخص معینی نبود ، بلکه هیات اجتماعی بود .
و البته این ملکیت منافاتی با این معنا نداشت که هر فردی از مجتمع نیز مالک قسمتی از این ملک عمومی باشد و آن را به خود اختصاص داده باشد .
و این نوع ملکیت نوعی است صحیح و معتبر ، چیزی که هست اقوام وحشی نامبرده نمی‏توانستند آنطور که باید و بطور صحیح امر آن را تعدیل نموده ، به وجه بهتری از آن سود بگیرند ، اسلام نیز آن را به بیانی که در سابق گذشت محترم شمرده است .
و در قرآن کریم فرموده : «خلق لکم ما فی الارض جمیعا»(البقره/29) پس مجتمع انسانی در صورتی که مجتمعی اسلامی باشد ، و در تحت ذمه اسلام قرار داشته باشد مالک ثروت زمین است ، البته مالک به آن معنایی که گذشت ، و در مرحله‏ای پائین‏تر مجتمع اسلامی مالک ثروتی است که در دست دارد و به همین جهت اسلام ارث بردن کافر از مسلمان را جایز نمی‏داند .
و برای این نظریه آثار نمونه‏هایی در پاره‏ای از ملت‏های حاضر دنیا هست ، می‏بینیم که به اجانب اجازه نمی‏دهند اراضی و اموال غیر منقوله وطنشان ، و امثال آن را تملک کنند .
و از همین که در روم قدیم بیت برای خود استقلال و تمامیتی داشت ، این عادتی که گفتیم در طوائف و ممالک مستقل جاری بود ، در آنان نیز جریان یافت .
و نتیجه استقرار این عادت و یا بگو این سنت در بیوت روم ، بضمیمه این سنت که با محارم خود ازدواج نمی‏کردند ، باعث شد که قرابت در بین آنان دو جور بشود ، یک قسم از قرابت خویشاوندی طبیعی ، که ملاک آن اشتراک در خون بود و همین باعث می‏شد ازدواج در بین محارم ممنوع ، و در غیر محارم جایز باشد ، و دوم قرابت رسمی و قانونی ، که لازمه‏اش ارث بردن و نفقه و ولدیت و غیره و عدم اینها بود .
در نتیجه فرزندان نسبت به رب البیت و در بین خود ، هم قرابت طبیعی داشتند ، و هم قرابت رسمی ، و اما زنان تنها قرابت طبیعی داشتند نه رسمی ، به همین جهت زن از پدر خود و نیز از فرزند و برادر و شوهر و از هیچ کس دیگر ارث نمی‏برد ، این بود سنت روم قدیم .
و اما یونان در قدیم وضعش در مورد خانواده‏ها و بیوت و تشکل آن چیزی نزدیک به وضع روم قدیم بود ، و ارث در بین آنان تنها به اولاد ذکور آنهم به بزرگترشان منتقل می‏شد ، و زنان همگی از ارث محروم بودند ، چه همسر میت و چه دختر و چه خواهرش ، و نیز در بین یونانیان فرزندان خردسال و سایر خردسالان ارث نمی‏بردند ، اما از یک جهت نیز شبیه به رومیان بودند ، و آن این بود که برای ارث دادن به فرزندان خرد سال و هر کس دیگری که دوستش می‏داشتند چه همسران میت و چه دختران و خواهرانش چه اینکه ارث کم باشد و یا زیاد بحیله‏های گوناگونی متشبث می‏شدند ، مثلا با وصیت و امثال آن راه را برای این خلاف رسم هموار می‏کردند ، که انشاء الله در بحثی که در باب وصیت داریم راجع به این مساله باز صحبت خواهیم کرد .
و اما در هند و مصر و چین مساله محرومیت زنان از ارث بطور مطلق ، و محرومیت
فرزندان خردسال و یا بقای آنان در تحت ولایت و قیمومت تقریبا نزدیک به همان سنتی بوده که در روم و یونان جاری بوده است .
و اما ایران ( فرس ) ، ایشان اولا نکاح با محارم یعنی خواهر و امثال خواهر را جایز می‏دانستند ، و نیز همانطور که در سابق گذشت تعدد زوجات را نیز قانونی می‏دانستند ، و نیز فرزند گرفتن یعنی فرزند دیگران را فرزند خود خواندن در بینشان معمول بوده و گاه می‏شد که محبوبترین زنان در نظر شوهر حکم پسر را به خود می‏گرفت ، یعنی شوهر می‏گفت این خانم پسر من است ، و در نتیجه مانند یک پسر واقعی و یک پسر خوانده از شوهرش ارث می‏برد ، و اما بقیه زنان میت و همچنین دخترانی که از او شوهر رفته بودند ارث نمی‏بردند ، چون بیم آن داشتند که مال مربوط به خانواده و بیت به خارج بیت منتقل شود ، و اما دخترانی که هنوز شوهر نرفته بودند نصف سهم پسران ارث می‏بردند ، در نتیجه زنان میت اگر جوان بودند و احتمال اینکه بعد از شوهر متوفی شوهر دیگر اختیار کنند ، در آنان می‏رفت - و نیز دخترانی که به شوهر رفته بودند از ارث محروم بودند ، و اما همسر سالخورده - که بعد از مرگ شوهر امید شوهر کردن در او نبود - و نیز پسر خوانده و دختری که شوهر نرفته بود رزقی از مال رب البیت می‏بردند .
و اما عرب ؟ مردم عرب ، زنان را بطور مطلق از ارث محروم می‏دانستند ، و پسران خردسال را نیز ، و اما ارشد اولاد اگر چنانچه مرد کار زار بود ، و می‏توانست از حریم قبیله و عشیره دفاع کند ارث می‏برد ، و گرنه ارث به او هم نمی‏رسید ، بلکه به خویشاوندان دورتر میت می‏رسید ( و خلاصه ارث از نظر عرب مخصوص کسی بود که بتواند در مواقع جنگ دشمن را تار و مار کند ) .
این بود حال دنیا در روزگاری که آیات ارث نازل می‏شد ، و بسیاری از مورخین ، آنها که آداب و رسوم ملل را نوشته‏اند ، و نیز آنها که سفرنامه‏ای نگاشته‏اند ، و یا کتابی در حقوق تدوین کرده‏اند ، و یا نوشته‏هائی دیگر نظیر اینها به رشته تحریر در آورده‏اند ، مطالبی را که ما از نظر شما گذراندیم یادآور شده‏اند ، و اگر خواننده عزیز بخواهد بر جزئیات بیشتر آن آگهی یابد می‏تواند به همین کتابها مراجعه نماید.
از تمامى آنچه که گذشت این معنا بطور خلاصه به دست آمد، که در روزهاى نزول قرآن محرومیت زنان از ارث سنتى بوده که در همه دنیا و اقوام و ملل دنیا جارى بوده و زن به عنوان اینکه همسر است یا مادر است یا دختر و یا خواهر ارث نمى‏برده، و اگر استثناء به زنى چیزى از مال را مى‏داده‏اند به عناوین مختلف دیگر بوده، و نیز این سنت که اطفال صغار و ایتام را ارث ندهند مگر در بعضى موارد به عنوان ولدیت و قیمومت همیشگى، در همه جا مرسوم‏ بوده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : اسلام پس از جدا سازى دو ملاک رحم و اراده از یکدیگر، به مساله ارث پرداخت، و در این مساله دو اصل اساسى را معیار قرار داد.
اول اصل رحم یعنى عنصرى که مشترک است بین انسان و خویشاوندانش، که در این عنصر فرقى بین نر و ماده و کوچک و بزرگش نیست، هر چند که در بین آنان تقدم و تاخر هست، یعنى با بودن طبقه اول نوبت به طبقه دوم نمى‏رسد، آنکه مقدم است، مانع ارث بردن مؤخر مى‏شود، چون هر چند همه از اقرباى میتند، ولى نزدیک داریم و نزدیکتر، دور داریم و دورتر، نزدیک بى واسطه داریم، و نزدیک با واسطه، واسطه هم دو جور است، واسطه کم و واسطه‏هاى زیاد.
بنا بر این، اصل مورد بحث اقتضا مى‏کند که عموم افرادى که با میت خویشاوندى و اشتراک در خون دارند مانند فرزند و برادر و عمو و امثال آنان با رعایت تقدم و تاخر از میت ارث ببرند.
و اصل اختلاف مرد و زن انسان نحوه وجود قریحه‏هاى آن دو است، قریحه‏هایى که از اختلاف آن دو و از تجهیز آفرینش آن دو ناشى مى‏شود، مرد مجهز به جهازهایى است، و زن مجهز به جهازهایى دیگر، مرد مجهز است به تعقل و زن به احساسات، پس مرد به حسب طبعش انسانى است تعقلى، هم چنان که زن به حسب طبعش انسانى است عاطفى، و مظهر عواطف و احساسات لطیف و رقیق، و این تفاوت در زندگى آن دو اثر روشنى دارد، یعنى مرد را در تدبیر مال و مملوکات آماده مى‏کند، و زن را در اینکه چگونه مال را در برآوردن حوائج صرف کند، و همین اصل باعث شده که سهام زن و مرد در ارث مختلف شود. حتى زن و مردى که در یک طبقه از طبقات ارث قرار دارند، مانند پسر و دختر میت، و یا برادر و خواهر او، و یا عمو و عمه او، که البته سهم آن دو فى الجمله و سربسته مختلف است، و جزئیاتش بعدا مى‏آید انشاء اللَّه.

اسلام از اصل اول یعنی اشتراک در خون ، مساله طبقه‏بندی خویشاوندان را نتیجه گرفته ، و آنها را به طبقاتی از حیث قرب و بعد از میت تقسیم کرده ، چون بعضی از خویشاوندان بدون واسطه به میت اتصال دارند ، و بعضی با واسطه ، اینها نیز دو قسمند بعضی با واسطه‏هایی کمتر ، و بعضی بیشتر ، پس طبقه اول ارث که بدون واسطه به میت متصل می‏شوند ، عبارتند از پسر و دختر و پدر و مادر ، و طبقه دوم که با یک واسطه به میت متصل می‏شوند عبارتند از برادر و خواهر و جد و جده ، که واسطه ارتباط آنها به میت پدر و مادر است( یعنی کسی که برادرش مرده و وارث او تنها از طبقه دوم است ارتباطش با آن طبقه بخاطر این است که میت و برادر زنده‏اش یک پدر و مادر دارند ، و ارتباطش با جد و جده که وارث اویند بخاطر این است که پدر میت فرزند جد و جده‏اند ) .
طبقه سوم عبارتند از عمو و عمه و دائی و خاله و جد پدر به تنهائی و یا مادر به تنهائی ، و همچنین جده یکی از آندو و یا جده هر دو ، که افراد این طبقه به دو واسطه با میت ارتباط دارند ، اول پدر و مادر میت ، دوم جد و جده میت ، و همه جا بر این قیاس است .
و اولاد هر طبقه ( در صورتی که از خود آن طبقه وارثی نباشد) جای طبقه را می‏گیرد ، و نمی‏گذارد طبقه بعدی ارث ببرد ، و اما زن و شوهر به خاطر اینکه خونشان به علت ازدواج مخلوط شده ، در همه طبقات وارثند ، و هیچ طبقه‏ای جلوگیر از ارث بردن همسر یعنی زن و شوهر نمی‏شود .
اسلام از اصل دومی اختلاف مرد و زن را نتیجه گیری کرده ، البته این که گفتیم زن و مرد در غیر مادر و کلاله مادری است( یعنی سهم مادر را نصف سهم پدر نکرده و سهم کلاله مادری مذکر را دو برابر سهم کلاله مادری مؤنث قرار نداده )، ولی در غیر این دو مورد همه جا مرد دو برابر زن ارث می‏برد .
و سهام ششگانه‏ای که در قرآن بنام فریضه آمده یعنی سهام ( نصف و ثلثان و ثلث و ربع سدس و ثمن ) هر چند مختلف است ، و همچنین مالی که در آخر بدست یکی از ورثه می‏رسد هر چند که با فریضه‏های نامبرده مختلف می‏شود ، یعنی آن کسی که مثلا باید نصف ببرد بالاخره در بیشتر موارد بیش از نصف می‏برد ، چون مقداری هم به عنوان رد به او می‏دهند ، و گاهی کمتر از آنرا می‏برد ، و نیز هر چند که سهم پدر و مادر و نیز کلاله مادری در نهایت از تحت قاعده ( سهم مذکر دو برابر مؤنث ) بیرون می‏افتد الا اینکه در همه اینها نوع رعایت شده ، و اعتبار اینکه نوع سابق - مرده - نوع لاحق - زنده - را جانشین خود کند برگشتش به این می‏شود که یکی از دو نفر زن و شوهر دیگری را جانشین خود سازد او طبقه زاینده یعنی پدر و مادر ، طبقه زائیده شده یعنی فرزند ، را جانشین خود سازد و فریضه اسلامی در هر دو طایفه یعنی زنان و شوهران و اولاد همان قاعده (« للذکر مثل حظ الانثیین»(النساء / 11) - سهم مذکر دو برابر مؤنث ) می‏باشد . و این نظریه کلی نتیجه می‏دهد که اسلام تمامی اموال و ثروت موجود در روی زمین را به دو قسم تقسیم کرده ، یکی ثلث ، و یکی دو ثلث ، زنان دنیا یک ثلث ثروت دنیا را داشته باشند ، و مردان دنیا دو ثلث آن را ، البته این تنها از نظر داشتن و تملک است ، و گرنه اسلام نظیر این نظریه را در مصرف ندارد ، زیرا اسلام مصارف زنان دنیا را به گردن مردان دنیا نهاده ، و دستور داده که در همه امور راه عادلانه و میانه را بروند ، و این دستور کلی اقتضا می‏کند که مردان در مصرف ، تساوی بین خود و زنان را رعایت بکنند ، و نتیجه این جهات سه‏گانه این می‏شود که زنان دنیا در یک ثلث از مال دنیا مستقلا و بدون دخالت مرد تصرف کنند ، و در یک ثلث دیگرش با نظر مرد تصرف کنند ، پس زن در دو ثلث مال دنیا تصرف می‏کند و مرد در یک ثلث آن . [ بستن توضیحات ]

توضیح : یتیمان در اسلام ارث مى‏برند همانطور که مردان قوى به ارث مى‏رسند، و نه تنها صاحب ارث شدند بلکه مالى که به ایشان منتقل مى‏شد در تحت ولایت اولیا یعنى پدر و جد و یا عموم مؤمنین و یا حکومت اسلام ترقى مى‏کرد، و نامبردگان تا زمانى که که ایتام بحد رشد برسند اموال آنان را به جریان مى‏اندازند تا بیشتر شود، بعد از آنکه به حد رشد رسیدند، اموالشان را بدست خودشان مى‏سپارند، تا چون سایر افراد بشر و مانند اقویا بطور استقلال روى پاى خود بایستند و این عادلانه‏ترین روشى است که مى‏توان در مورد ایتام تصور کرد.

اما زنان گو اینکه بر حسب یک نظریه عمومی مالک ثلث ثروت دنیایند ، ولی بر حسب آنچه در خارج واقع می‏شود در دو ثلث اموال دنیا تصرف می‏کنند ، ( برای اینکه یک ثلث آن ملک خود آنان است ، و یک ثلث دیگر هم نیمی از دو ثلث مردان است ، که به مصرف ایشان می‏رسد ، چون گفتیم مخارج زنان به عهده مردان است) و زنان در یک ثلث سهم خود مستقل در تصرفند و تحت قیمومت دائمی یا موقت مردان نیستند مردان هم مسؤول تصرفات آنان نیستند ، البته این تا زمانی است که آنان آنچه در باره خود می‏کنند بطور پسندیده باشد . پس زن در اسلام دارای شخصیتی است مساوی با شخصیت مرد ، و مانند او در اراده و خواسته‏اش ، و عملش از هر جهت آزاد است و وضع او هیچ تفاوتی با مرد ندارد ، مگر در آنچه که مربوط به وضع خلقتی او است ، و روحیه خاص به خود او ، آنرا اقتضا می‏کند که در اینگونه امور البته وضعش با وضع مرد مختلف است ، زندگی زن زندگی احساسی و از مرد زندگى‏ تعقلى است، و به همین جهت اسلام از ثروت روى زمین دو ثلث را در اختیار مرد قرار داد، تا در دنیا، تدبیر تعقل ما فوق تدبیر احساس و عاطفه قرار گیرد، و نواقصى که در کار زن و تدبیر احساسیش رخ مى‏دهد، (چون مداخلات زن در مرحله تصرف بیش از مرد است) بوسیله نیروى تعقل مرد جبران گردد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : نیز اگر اطاعت از شوهر را در امر همخوابگى بر زن واجب کرده، این معنا را با صداق- مهریه- جبران و تلاقى کرد.
و اگر قضا و حکومت و رزمندگى در جنگها را بر زنان تحریم کرد (که اساس اینگونه امور بر نیروى تعقل است نه احساس) این معنا را با یک تکلیف دیگر که بر مردان کرد جبران نمود، و آن این است که بر مردان واجب کرد از زنان حمایت و از حریم آنان دفاع کنند، و نیز بار سنگین کسب و کار و طلب رزق و پرداخت هزینه زندگى خود و فرزندان و پدر و مادر را از دوش آنان بینداخت، و علاوه بر این پرداخت حق حضانت را- البته در صورتى که زن داوطلب آن باشد به گردن مرد افکند، علاوه بر این تمامى این احکام را با دستوراتى دیگر که به زنان داده تعدیل کرد، از قبیل اینکه زنان خود را به غیر محارم نشان ندهند و حتى الامکان با مردان مخالطت نکنند، و به تدبیر امور منزل و تربیت اولاد بپردازند.
و اگر کسى بخواهد روشن‏تر ارزش این احکام را بدست آورد، و روشن‏تر بفهمد که چرا اسلام زنان را از مداخله در امور اجتماعى از قبیل دفاع و قضا و حکومت منع کرد، باید نتائج تلخ و ناگوارى را که سایر مجتمعات بشرى از مداخلات بى‏جاى زنان مى‏چشند در نظر بگیرد.
در اسلام زمام عاطفه و احساس بدست زن- و زمام تعقل و تفکر بدست مرد سپرده شده، و در جوامع بشرى عصر حاضر در اثر غلبه احساس بر تعقل کار را وارونه کردند.
و اگر خواننده محترم در باره جنگهاى بین المللى که از ره‏آوردهاى تمدن امروز است و نیز در اوضاع عمومى که فعلا بر دنیا حکومت مى‏کند مطالعه کند، و همه این حوادث را بر دو نیروى تعقل و احساس عاطفى عرضه بدارد آن وقت مى‏فهمد که نقطه شروع انحراف و خطا کجا و سر منشا درستى‏ها کجا است (و اللَّه الهادى).
از این هم که بگذریم، ملت‏هاى به اصطلاح متمدن غربى با کوشش و حرصى ناگفتنى از صدها سال پیش به این سو در صدد بر آمدند دختران و پسران را در یک صفت تربیت کنند، و در تربیت آنان فرقى بین پسر و دختر نگذارند، تا استعدادهاى نهفته در هر دو طایفه را از قوه به فعل در آورند، مع ذلک وقتی از نوابغ سیاست و مغزهای متفکر در امر حقوق و قضا ، و قهرمانان جنگها و فرماندهان لایقی که در این سالهای متمادی طلوع کرده‏اند آمار بگیریم یعنی نوابغی که در فن تخصصی سلطنت و دفاع و قضا که اسلام زنان را از آنها منع کرده را برشماریم خواهیم دید که در این سه فن نابغه‏ای از طایفه زنان برنخاسته مگر بسیار اندک که قابل قیاس با صدها و هزاران نوابغ از جنس مردان نیستند ، و این خود بهترین و صادق‏ترین شاهد است بر اینکه طبیعت زنان قابل رشد و ترقی در این فنون (که حاکم در آنها تنها نیروی تعقل است ) نیست ، و این فنون هر چه بیشتر دستخوش دخالت عواطف گردد زیان و خسران آن از سودش بیشتر می‏شود . این محاسبه و امثال آن قاطع‏ترین پاسخ ، و رد است بر نظریه‏ای که می‏گوید : یگانه عامل عقب‏ماندگی زنان در جامعه ضعف تربیت صحیح است ، که زنان از قدیم‏ترین دورانهای تاریخ بشری گرفتار آن بوده‏اند ، و اگر بطور پی‏گیر تحت تربیت صالحه و خوب در آیند ، با احساسات و عواطف رقیقه‏ای که در آنها است ای بسا در جهت کمال از مردان هم جلو بزنند ، و یا حداقل به حد مردان برسند .
و این استدلال نظیر استدلالهائی است که نقیض مطلوب را نتیجه می‏دهد ، برای اینکه اختصاص زنان به داشتن عواطف رقیقه ، و یا زیادتر بودن آن در زنان باعث تاخرشان در اموری است که محتاج به نیروی تعقل است ، نه تقدم آنان ، و بر عکس باعث تقدم طایفه‏ای است که چنین نیستند ، یعنی مردان که از جهت عواطف روحی و رقیق عقب‏تر از زنان ، و از حیث نیروی تعقل قوی‏تر از ایشانند ، چون تجربه نشان داده که هر کس در صفتی از صفات روحی قوی‏تر از دیگران است ، تربیتش در کار مناسب با آن صفت نتیجه‏بخش‏تر خواهد بود ، و لازمه این تجربه این است که تربیت کردن مردان برای مشاغلی امثال حکومت و قضا و رزمندگی نتیجه‏بخش‏تر باشد از اینکه زنان را برای این مشاغل تربیت کنیم ، و نیز تربیت کردن زنان برای مشاغلی مناسب با عواطف رقیقه از قبیل بعضی از شعب علم طب ، و یا عکسبرداری یا موسیقی ، و یا طباخی و یا تربیت کودکان و پرستاری بیماران و شعبی از آرایشگری و امثال آن نتیجه‏بخش‏تر است از اینکه مردان را برای این مشاغل تربیت کنیم ، بله در غیر این دو صنف شغل معین ، مشاغلی که نه نیروی تعقل بیشتر می‏خواهد و نه عواطف رقیق‏تر ، تفاوتی بین مردان و زنان نیست . بعضی از مخالفین ما در این مساله گفته‏اند : عقب‏ماندگی زنان در مساله حکومت و قضا و دفاع مستند به اتفاق و تصادف است .
ما در جواب آنان می‏گوئیم اگر چنین بود باید حداقل در بعضی از این قرنهای طولانی که مجتمع بشری پشت سر گذاشته و آن را به میلیونها سال تخمین زده‏اند خلاف این تصادفات مشاهده شده باشد ، یعنی در حداقل یک قرن زنان در امور تعقلی برابر مردان و یا جلوتر از آنان باشند ، و مردان در مسائل عاطفی جلوتر از زنان و یا حداقل برابر آنان باشند .
و اگر جایز باشد ما و همه انسانها مانند شما مسائل روحی و غریزی را اتفاقی و تصادفی بدانیم ، و کارهائی که به خاطر بنیه‏های مختلف روحی بشر دسته‏بندی شده مستند به تصادف بدانیم دیگر نمی‏توانیم به هیچ صفت طبیعی و خصلت فطری دست یابیم ، و دیگر نمی‏توانیم بگوئیم مثلا : میل بشر به زندگی اجتماعی و یا بگو به تمدن و حضارت ، فطری است ، و یا میل و علاقه بشر به علم و کنکاشش از اسرار حوادث ، میلی فطری است ، چون یک شنونده‏ای مانند شما بر می‏گردد و به ما می‏گوید : خیر ، همه این میلها تصادفی است ، همچنانکه شما گفتید تقدم زنان در کمالات ذوقی و مستظرف ، و تاخرشان در امور تعقلی و امور هول انگیز و دشوار چون جنگ و امثال آن تصادفی است ، و تقدم مردان در این مسائل و تاخرشان در آن امور نیز تصادفی است .
نتیجه این قضاوت شما چه می‏شود ؟ نتیجه‏اش این می‏شود که وقتی به زنان بگوئی شما در کارهای ظریف و عاطفی استعداد پیشرفت دارید و مردان در کارهای تعقلی و سنگین ناراحت می‏شوند ، و می‏گویند شما بجنس زنان توهین می‏کنید ، اما اگر نظریه اسلام را به زن تفهیم کنیم چنین چیزی پیش نمی‏آید برای اینکه اسلام این تفاوت را نشانه کمال مرد و نقص زن نمی‏داند ، و تنها کرامت و حرمت را ناشی از تقوا می‏داند ، اگر طبقه مردان در زندگی و کارهای روزمره خود که به منظور به فعلیت رساندن استعدادهای خاص به خودش انجام می‏دهد رعایت تقوا را بکند محترم است و اگر نکند نیست هر چند که در مسائل قضا بزرگترین حقوقدان ، و در مساله دفاع رستم دستان ، و در مساله حکومت سر آمد دوران باشد و همچنین طبقه زنان در زندگی روزمره خود که به منظور بفعلیت رساندن استعدادهای خاص بخود - که همان صفات روحی ناشی از عواطف است - رعایت تقوا را بکند محترم است ، هر چه بیشتر ، بیشتر و گرنه احترامی ندارد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : آن روزی که اسلام این قانون کامل ارث را تشریع می‏کرد روزگاری بود که از قانون هر چه هم ناقص خبری نبود ، نه گوش بشر نظیر قانون اسلام را شنیده بود ، و نه نسلها از نیاکان خود در آن باره چیزی شنیده بودند ، و خلاصه قانون اسلام مسبوق به سابقه نبود ، و از هیچ قانونی الگو نگرفته بود ، اما قوانین ارثی غرب وقتی ظهور کرد که قرنها قانون اسلام در جهان اسلام و یا بگو در قسمت معظم معموره زمین و در بین ملیونها نفوس حکومت کرده بود ، اسلاف از نیاکان خود آن را به ارث برده بودند .
و در ابحاث معرفة النفس - روانشناسی - این معنا مسلم است ، که اگر أمری از امور در خارج پدید آید و ثابت و سپس مستقر گردد بهترین کمک است برای اینکه أمری دیگر شبیه به آن پدیدار گردد ، و خلاصه هر سنت اجتماعی سابق خود مایه‏ای فکری است برای سنت‏های لاحق شبیه به آن ، بلکه همان أمر اولی است که به شکل دوم متحول می‏شود ، پس هیچ دانشمند جامعه‏شناس نمی‏تواند منکر شود که قوانین جدید ارث به خاطر اینکه مسبوق است به قوانین ارث اسلامی از همان ارث اسلامی کمک گرفته شده و بلکه همان قانون است ، که بعد از دستخوردگی حال یا دستخوردگی درست یا نادرست - به این شکل در آمده است .
بنا بر این بیان ، جا دارد تعجب کنی اگر بشنوی کسی ، از روی عصبیت( که خدا بکشد این عصبیت جاهلیت قدیم را ) بگوید : قوانین جدید مواد خود را از قانون روم قدیم گرفته ، با اینکه سنت اسلامی از نظر پیدایش و جریان عملی در وسط دو قانون(روم قدیم و قوانین جدید ) قرار گرفته ، قانون روم قدیم و قانون غربیان جدید ، و در قرونی طولانی و متوالی ، در مجتمع میلیونها و بلکه صدها میلیون نفوس بشری ریشه دوانده ، و این محال است که چنین قانونی هیچ تاثیری در افکار قانون‏گزاران غربی نگذاشته باشد .
از این سخن ، شگفت‏آورتر و غریب‏تر این است که همین اشخاص بگویند : ارث اسلامی از ارث روم قدیم الگو گرفته است .
و سخن کوتاه این که قوانین جدید که در بین ملل غربی جریان و دوران دارد ، هر چند در بعضی از خصوصیات با هم اختلاف دارند اما تقریبا ، در این اتفاق دارند که ارث پسران و دختران و پدران و مادران را یکسان می‏دانند ، و همچنین خواهران و برادران و عمه‏ها و عموها ، و در قانون فرانسه طبقات ارث را چهار طبقه گرفته ، اول پسران و دختران ، دوم پدران و مادران و برادران و خواهران ، سوم اجداد و جدات ، و چهارم عموها و عمه‏ها و دائی‏ها و خاله‏ها ، و علقه زوجیت را بکلی از این طبقات خارج کرده و آن را بر اساس محبت و علاقه قلبی بنا نهاده ، ( اگر شوهر زنش را دوست بدارد برایش ارثی معین می‏کند و همچنین زن نسبت به شوهر ) و فعلا غرض مهمی در تعرض جزئیات این قانون در مورد زن و شوهر نداریم ، و نمی‏خواهیم جزئیات آن را در باره سایر طبقات در اینجا بیاوریم ، اگر کسی بخواهد از آن با اطلاع شود باید به محل آن مراجعه کند .
آنچه در اینجا برای ما مهم است این است که نتیجه برابری زن و مرد در ثروت دنیا را بر حسب قانون فرانسه بررسی کنیم .
سنتی که بر حسب نظری عمومی زن را در ثروت موجود در دنیا شریک مرد می‏داند ، و از سوی دیگر زن را تحت قیمومت مرد قرار می‏دهد ، البته نه چون اسلام بلکه آنقدر از او سلب اختیار می‏کند که حتی در مالی که به ارث برده نمی‏تواند مستقلا تصرف کند .
و حتما باید تصرفاتش به اذن مرد باشد .
در نتیجه ملک آنچه در دنیا است را مشترک بین زن و مرد دنیا می‏داند ولی تصرف در همه آن را مختص به مرد دنیا ، و این باعث شده است که جمعیت‏هائی علیه این قانون قیام نموده زنان را از تحت قیمومت مردان خارج سازند ، و به فرض هم که موفق شوند تازه زن و مرد دنیا را در اموال موجود در دنیا شریک هم کرده‏اند هم در ملکیت و هم در تصرف . [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 127) از سعید بن منصور از عطاء روایت کرده است.

2-در کتاب الدر المنثور (ج 2 ص 127) آمده که ‏سعید بن منصور از ابن عباس روایت کرده که گفت: هیچ می‏دانید آن خدائی که عدد ریگهای بیابان را می‏داند، در مال ارث نصف و ثلث و ربع قرار داده، یعنی مال را به دو نصف و سه ثلث و چهار ربع تقسیم کرده است؟ [ بستن توضیحات ]