ایاک نعبد و ایاک نستعین:
پروردگارا تنها و تنها ترا مى‏پرستیم و تنها و تنها از تو استعانت مى‏جوئیم.
انسان گمان مى‏کند که توحید یکى از مسائل اسلام است و هزاران مسئله دیگر در اسلام در کنار توحید قرار گرفته است، ولى وقتى با نگاهى دقیقتر مى‏نگرد مى‏بیند اسلام سراسرش توحید است‏یعنى تمام مسائل آن چه آنها که مربوط به اصول عقائد است و چه آنها که به اخلاقیات و امور تربیتى و یا به دستور العملهاى روزانه ارتباط دارد همگى یکجا و یکپارچه توحید است. یعنى تمام مبانى اسلامى را اگر تحلیل کنیم بازگشت‏به توحید مى‏کند. اگر نبوت و معاد را که دو اصل دیگر از اصول اعتقادى هستند و یا امامت را مورد تحلیل قرار دهیم در شکل دیگر، توحید است. و اگر دستورهاى اخلاقى و یا احکام اجتماعى اسلامى را مورد بررسى قرار دهیم در شکل دیگر، توحید است. و اگر دستورهاى اخلاقى و یا احکام اجتماعى اسلامى را مورد بررسى قرار دهیم در شکل توحید خودنمائى مى‏کنند.

در این آیه ابتدا خداوند مسلمانان را به برپایی نماز، که مهمترین رشته پیوند و اتصال با خداست دستور داده و بعد به پرداخت زکات که مهمترین پیوند با خلق است فرمان داده است و در پایان فرموده نماز را به کامل ترین و مطلوبترین شکلش،که به جماعت است به پادارید.

سوره مبارکه حمد نشان دهنده لطف پروردگار به بندگان است. در این سوره به راه و صراط مستقیم اشاره شده است این راه، راه کسانى است که مشمول نعمت هاى الهى شده اند و راهشان از راه گمراهان متمایز است. انتخاب صراط مستقیم مهمترین محور اساسى سوره مبارکه فاتحةالکتاب است قرآن کریم سه راه را در این سوره به تصویر کشیده، راه گم گشتگانى که به دور خود مى چرخند و در حقیقت گرفتار سردرگمى در زندگى شده اند، راه انسان هایى که در برابر حق مى ایستند و با برنامه هاى الهى مقابله مى کنند و مورد خشم خداوند واقع مى شوند که این ها «مغضوب علیهم» هستند و راه انسان هایى که طریق مستقیم را انتخاب مى کنند، چون کوتاهترین راه براى رسیدن به هدف راه مستقیم است که منتهى به سعادت مى شود.
قرآن کریم در سوره حمد به انسانها مى آموزد که راه ها را بشناسیم و بهترین و کوتاهترین راه را انتخاب کنیم و هر روز از خدا بخواهیم که انسان را در راه مستقیم پایدار وثابت قدم بدارد.
در فضایل سوره حمد از پیامبر اکرم (ص) روایت است خداوند با نزول سوره فاتحةالکتاب منت جداگانه اى بر من نهاد .
در روایتى که در همین رابطه نقل شده است که امام حسین (ع) بیمار شد حضرت فاطمه (س) او را نزد رسول خدا آورد و در این هنگام جبرییل بر پیامبر (ص) نازل شد و به ایشان خطاب نمود که خداوند متعال سوره اى از قرآن را به تو نازل کرده است چهل بار این سوره یعنى سوره حمد را بر جامى از آب بخوان و جام را به او بنوشان البته خدا او را شفا خواهد داد.
همچنین از رسول اکرم (ص) نقل است که هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه پاداش کسى که دو سوم قرآن را خوانده است، در حدیثى دیگر از امام صادق (ع) روایت است که شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد. نخستین بار روزى بود که از درگاه الهى رانده شد دومین بار هنگامى بود که از بهشت به زمین تنزل یافت و سومین بار هنگام بعثت پیامبر خاتم (ص) و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل گردید .

تکرار «الرحمن الرحیم» چه نقشی در محتوا و مسایل قابل فهم از سوره به عهده دارد؟

توضیح :
به نظر می رسد که تکرار «الرحمن الرحیم» برای بیان و تفسیر روشن‌تر «مالک یوم الدین» باشد و در واقع درصدد بیان این نکته باشد که روز قیامت روز تجلّی مهربانی و رحمت خداست و خداوند با صفت مهربانیت، در آن روز حکومت می کند. تا خداشناسان و خدا باوران ، نه تنها از مرگ و رفتن به صحنه قیامت نهراسند، بلکه آن را راه نجات از گرفتاری های خود بدانند و به راحتی خود را به دست مرگی که خود کمالی از کمالات است و زندگی جاوید بعدی را به همراه دارد بسپارد.

این برداشت مؤیداتی از ایات دیگر قرآن هم دارد؛ مثلاً ایه کَتَبَ عَلی نَفسِهِ الرَحمَة لَیحَمَعَنَّکُم الی یومِ القِیامَة4 به راحتی دلالت می‌کند که حتمی ساختن رحمت برخویش، با گردآوری مردم در قیامت رابطه مستقیم و تنگاتنگ دارد.

خلاصه این که تکرار «الرحمن الرحیم» برای این است که نشان دهد کارهای جهان نیز براساس مهربانی و رحمت به سامان و فرجام می رسد و خداوند با این دو صفت در آ‌ن‌جا تجلّی می کند و صحنه قیامت را در اختیار دارد.

صراط مستقیم

الف) کلمه «صراط» در لغت، به معناى «طریق و سبیل» آمده است، امّا از نظر عرف و اصطلاح قرآن کریم، به معناى «خداپرستى و دین حق و پاى بند بودن به دستورهاى خداوند متعال» است. در آیه صدوشصتویک سوره انعام، به این معنا اشاره شده است. چون راه مستقیم همیشه یک راه بیشتر نیست.

بنابراین، «صراط مستقیم»، همان دین و آیین الهى در جنبه هاى عقیدتى و عملى است و به همین دلیل، نزدیک ترین راه ارتباط با خدا است. در این که بعضى مفسران «صراط مستقیم» را به اسلام، یا قرآن، یا پیامبر و امامان(علیهم السلام) معنا کرده اند، باید گفت: بازگشت همه این معانى به همان دین و آیین الهى در جنبه هاى اعتقادى و عملى است.

پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) فرموده است: صراط مستقیم، راه پیامبران است; همانان اند که مشمول نعمت هاى الهى شده اند.در روایات دیگر، صراط مستقیم، امیرالمؤمنین على(علیه السلام) یا شناخت امام(علیه السلام)شمرد شده است.

بازگشت همه اینها، دعوت به همان دین و آیین الهى است. اگر در این عالم، به راه راست نبوّت و طریق مستقیم ولایت، قدم زده باشیم و از جاده ولایت على بن ابى طالب(علیه السلام) انحراف و لغزش پیدا نکرده باشیم، در گذشتن از پل صراط در آخرت مشکلى نخواهیم داشت. در زیارت جامعه آمده است: (أنتم السبیل الأعظم و الصراط الأقوم); شمایید راه بزرگ و استوار خدا.

بنابراین، هر کس در این دنیا، در صراط ایشان قرار بگیرد و استقامت داشته باشد و پایش نلرزد، در آخرت نیز نخواهد لغزید و مانند برق جهنده، از آن مى گذرد. اگر در این عالم، مستقیم حرکت کنیم، از پل صراط آخرت هم، مستقیم عبور مى کنیم و به چپ یا راست ـ که افتادن به هلاکت و جهنّم است ـ متمایل نمى شویم.

ب) تقاضا و طلب کردن هدایت و بر «صراط مستقیم» بودن، از طرف مؤمنان و حتّى پیامبران و امامان(علیهم السلام)تحصیل حاصل نیست، زیرا:

اولا: «صراط مستقیم» و آیین حق الهى، مراتب و درجاتى دارد که همه افراد، در پیمودن این درجات، یک سان نیستند; به عبارتى دیگر، «صراط مستقیم»، امرى نسبى است.

بنابراین، انسان، هر مقدار از این درجات را طى کند، باز هم، درجات بالاتر و والاترى وجود دارد که انسان با ایمان، از خدا مى خواهد تا او را به آن درجات هدایت کند.

ثانیاً: براى انسان ها ]غیر از معصومان(علیهم السلام)[ هر لحظه، بیم لغزش و انحراف در این مسیر هدایت، وجود دارد; به همین سبب انسان ها، باید خود را در اختیار پروردگار بگذارند و تقاضا کنند، که آنان را در راه راست ثابت قدم نگه دارد.

انسان، لحظه به لحظه، نیازمندِ دریافت هدایت است، زیرا در مسیر معنوى ارتباط با خداوند متعال، حتماً در طول زمان، موانعى مانند: کژى ها، ظلم ها، ناپاکى ها و ...، ایجاد خواهد شد و پیوندش را از آن منبع هدایت، قطع خواهد کرد و همانْ لحظه انحراف از صراط مستقیم خواهد بود. پس ما با گفتن: (اهدنا الصراط المستقیم) از خدا طلب مى کنیم که این موانع پیش نیاید و ما بر صراط مستقیم ثابت بمانیم.

ثالثاً: چون هدایت، همان پیمودن طریق نامحدود تکامل است و انسان، به تدریج مراحل نقصان را در آن، پشت سر مى گذارد، بنابراین جاى تعجّب نیست که حتّى پیامبران و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز از خدا، تقاضاى هدایت در «صراط مستقیم» را بکنند، چون تنها خداوند متعال، کمال مطلق است و غیر او، همه، در مسیر تکامل هستند، پس چه مانع دارد که آنان نیز درجات بالاترى را از خداوند متعال تقاضا بکنند؟

« الذین انعمت علیهم » کیانند؟

سـوره نـسـا آیه ۶۹ این گروه را تفسیر کرده است : کسانى که دستورات خدا وپیامبر را اطاعت کنند, خدا آنها را با کسانى قرار مى دهد که مشمول نعمت خودساخته , از پیامبران و رهبران صادق و راستین و جانبازان و شهیدان راه خدا و افرادصالح , واینان رفیقان خوبى هستند.

بنابراین ما در سوره حمد از خدا مى خواهیم که در خط این چهار گروه قرار گیریم که در هر مقطع زمانى باید در یکى از این خطوط,انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نمائیم .

آیه 37 « َفَتلَقََّی َءادَمُ مِن رّبِهِّ ی کَلِمَتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إنَّهُ هُوَ الّتّوابُ الّرحِیمُ » ‍

حضرت آدم (علیه السلام ) کلماتی را از خداوند متعال دریافت نمود و به سوی خدا بازگشت یا خداوند توبه اش را پذیرفت که خداوند توبه پذیر و مهربان است .

مفضل ( از شاگردان خاص امام) خدمت امام صادق (علیه السلام ) عرضه می دارد که آقا ، «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات »بقره124 یعنی چه ؟
حضرت می فرمایند : این همان کلماتی است که حضرت آدم آنها را از خداوند دریافت نمود ، پس خداوند حضرت ابراهیم را با کلماتی آزمود ، این کلمات ، همان است که در آیه 37 خدا می فرماید : که حضرت آدم، این کلمات را از خداوند دریافت نمود .
بعد حضرت می فرمایند : وقتی که این کلمات را فرا گرفت ، اینگونه گفت : اسئلک بحق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین إلا تبت علی؛
خدایا از تو می خواهم به حق پیامبر اکرم ، امیر المومنین ، فاطمه زهرا ، امام حسن و امام حسین که توبه ی مرا بپذیری .فتاب علیه ؛ خداوند توبه اش را پذیرفت .

سپس مفضل پرسید : فاتمهنّ یعنی چه ؟ ( در آیه 124 بقره )
خداوند حضرت ابراهیم را با کلماتی آزمود ، و حضرت ابراهیم آن کلمات را به پایان رسانید ،امام فرمودند:
یعنی اینها را تا امام دوازدهم ، حضرت قائم (علیه السلام ) معتقد شد ، تمام کرد ، به اتمام رسانید که جمعا 12 امام که نه تن از آن ها از فرزندان امام حسین (علیه السلام ) هستند .
خداوند امامت را در صلب امام حسین قرار داد و نه تن از آنان از نسل امام حسین اند که مهدی این امت نیز از آنهاست .