توضیح : و خلاصه آن احتجاج این است که آدمى به خاطر عجله‏اى که دارد در طلب مقاصدش سراسیمه مى‏شتابد، و بدون اینکه اعتنا و توجهى نسبت به کتاب و هدایت الهى که به سوى ملت فرستاده شده و اقوم است، بنماید، در این راه تفاوتى میان خیر و شر نگذاشته و از هیچ عملى به منظور بررسى صلاح و فساد آن بازنمى‏ایستد، بلکه به مجرد اینکه عملى را مورد علاقه و مطابق میلش یافت، و قدرتش بر انجام آن نیز مساعدت نمود انجامش مى‏دهد، و در این باره بحریت طبیعى خود اعتماد نموده با زبان حال چنین استدلال مى‏کند که با اینکه خداوند قدرت اینگونه اعمال را به من داده و مرا از آن جلوگیرى نکرده، چرا نکنم؟ هم چنان که قرآن کریم این زبان حال را به عنوان زبان حال از مشرکین نقل کرده که رسما مى‏گفتند: «لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا» (نحل/35)، و چون جاى چنین استدلالى بوده خداوند در آیه مورد بحث بعد از آنکه کلام را با لحن توبیخ و ملامت بیان فرمود چنین جواب داد که صرف قدرت داشتن بر عمل و صحیح انجام دادن آن، دلیل بر جواز آن نمى‏شود، و صرف اینکه خداوند ایشان را هم بر انجام خیرها قدرت داده و هم بر انجام شرها دلیل بر این نیست که ارتکاب شر هم جائز باشد، مگر نمى‏بینید که خداوند شب و روز را دو آیت از آیات خود قرار داده که انسان‏ها در آن شب و روز زندگى کنند، و در عین حال آیت شب را محو نموده، و موجودات را محکوم کرده که در آن به آسایش و خمود بپردازند و آیت روز را مبصر و وسیله درک و بینایى قرار داده تا در آن رزق خود را طلب کنند و به وسیله آن عدد سنین و حساب را در دست داشته باشند.

پس همانطور که مشترک بودن شب و روز در آیت بودن باعث نمى‏شود که در حرکات و تقلبات هم مشترک باشند، بلکه حرکات و تقلبات مخصوص روز است، همچنین اشتراک اعمال خیر و شر در اینکه هر دو به اذن خدا صورت مى‏گیرند، و خداوند قدرت انجام آنها را به آدمى داده باعث نمى‏شود که بگوییم ارتکاب هر دو جایز است، بلکه جواز انجام و ارتکاب از خواص عمل خیر است، و عمل شر از آن سهمى ندارد، پس آدمى نباید هر چه که برایش پیش آمد بکند، و یا هر چه که دلش خواست انجام دهد، و به این معنا اعتماد و استدلال کند که هم آزادى طبیعى دارم، و هم خداوند قدرت انجام آن را به من داده است.

از آنچه گفته شد فساد گفتار بعضى از مفسرین (تفسیر فخر رازى، ج 20، ص 164) روشن مى‏شود که گفته‏اند آیه مورد بحث در مقام استدلال و اثبات توحید است، به این بیان که شب و روز و اختلافاتى که بر آن دو عارض مى‏شود و برکاتى که از ناحیه آن اختلافات پیدا مى‏کنند از نشانه‏هاى توحید است.
زیرا دلالت شب و روز بر توحید دلیل بر این نمى‏شود که آیه هم بخواهد همان را افاده کند، و در هر سیاقى که قرار داشته باشد دلیل بر توحید به حساب آید. [ بستن توضیحات ]