توضیح : (موسوی همدانی(مترجم ): چون بسا می‏شود که مثلا مقدر بوده امروز فلان مقدار پول عاید من شود ولی من در اثر بی ایمانی همان مقدار را دزدیدم و خوردم ، بعد معلوم شد که اگر تقوا به خرج می‏دادم همان مقدار از راه حلال عایدم می‏شده).
ولی باید گفت که معنای اول روشن‏تر است ، چرا که ظاهر دو جمله : «و لا تتبدلوا ...» و « و لا تاکلوا ...» این است که می‏خواهد نوع خاصی از تصرف را که جایز نیست بیان کند نه اینکه بفرماید : از رزق حلال صرفنظر نکرده و رزق حرام را انتخاب مکن.
و جمله:" وَ آتُوا الْیَتامى‏ ..." زمینه‏چینى‏اى است براى بیان هر دو. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 117) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : 1-این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 218 ح 14) روایت کرده است.

2-این روایت را کافى (ج 5 ص 429 ح 1) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : عرب جاهلیت به طوری که قرآن کریم حکایت می‏کند چنین وصفی داشتند که :« یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیة »(آل عمران/154)،« ا فحکم الجاهلیة یبغون»(المائده/50) ،« اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیة حمیة الجاهلیة»(الفتح/26) ،« و لا تبرجن تبرج الجاهلیة الاولی» (الأحزاب/33). عرب در آن ایام در سمت جنوب ، مجاور با حبشه بود که مذهب نصرانیت داشتند و در سمت مغرب ، مجاور بود با امپراطوری روم که او نیز نصرانی بود و در شمالش مجاور بود با امپراطوری فرس که مذهب مجوس داشت و در غیر این چند سمت عرب هند و مصر قرار داشت که دارای کیش و ثنیت بودند و در داخل سرزمینشان طوایفی از یهود بودند و خود عرب دارای کیش و ثنیت بود و بیشترشان زندگی قبیله‏ای داشتند و همه اینها که گفته شد ، یک اجتماع صحرائی و تاثیر پذیر برایشان پدید آورده بود ، اجتماعی که هم از رسوم یهودیت در آن دیده می‏شد و هم از رسوم نصرانیت و مجوسیت ، و در عین حال مردمی سر مست از جهالت خود بودند ، همچنانکه قرآن کریم در باره آنان فرموده :« و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون» (الأنعام/116).
از این جهت که بگذریم عشایر عرب که مردمی صحرانشین بودند علاوه بر زندگی پستی که داشتند ، اساس زندگی اقتصادیشان را جنگ و غارت تشکیل می‏داد ، ناگهان این قبیله بر سر آن قبیله می‏تاخت و دار و ندار او را می‏ربود و به مال و عرض او تجاوز می‏کرد ، در نتیجه امنیتی و امانتی و سلمی و سلامتی در بین آنان وجود نداشت ، منافع از آن کسی بود که زورش بیشتر بود و قدرت و سلطنت هم از آن کسی که آن را به دست می‏آورد .
اما مردان عرب ، فضیلت و برتری در خونریزی و حمیت جاهلیة و کبر و غرور و پیروی ستمگران و از بین بردن حقوق مظلومان و دشمنی و ستیز با دیگران و قمار ، شراب ، زنا ، خوردن میته ، خون و خرمای گندیده و فاسد بود .
و اما زنان از تمامی مزایای مجتمع بشری محروم بودند ، نه مالک اراده خود بودند و نه مالک عملی از اعمال خود ، و نه مالک ارثی از پدر و مادر و برادر ، مردان با آنان ازدواج می‏کردند ، اما ازدواجی بدون هیچ حد و قیدی ، همچنانکه در یهود و بعضی از وثنی‏ها ازدواج به این صورت بوده و با این حال زنان به این کار افتخار می‏کردند و هر کسی را که دوست می‏داشتند به سوی خود دعوت می‏کردند در نتیجه عمل زنا و ازدواجهای نامشروع از قبیل ازدواج زنان شوهردار بین آنان شایع شد و از عجایب زنان آن روز این بود که چه بسا لخت و مادر زاد به زیارت خانه کعبه می‏آمدند . (در مورد اولا د و فرزندان عرب باید گفت ) یکی از بدبختی‏ها که گریبانگیر اولاد عرب بوده ، این بود که به دست پدر خود کشته می‏شد ، زیرا بلاد عرب خراب و اراضی آن خشک و بایر بود ، زراعتی نداشتند و بیشتر اوقات مردمش گرفتار قحطی و گرانی می‏شدند به این جهت پدران از ترس تهی دستی ، فرزندان خود را می‏کشتند ! و دختران را زنده به گور می‏کردند(التکویر/8) و بدترین خبر و وحشت‏زاترین بشارت این بود که به او بگویند همسرت دختر آورده است (الزخرف/17)! . بعد از گفتگو پیرامون همه این مطالب - که در باره احوال ، اعمال ، عادات ، و رسوم حاکم در بین عرب بود - امور دیگری از سیاق آیات قرآنی و خطابهائی که در آن به عرب شده ، به طور واضح استفاده می‏شود ، لذا خوانندگان را توصیه می‏کنم که این آیات و خطابها را و بیاناتی را که قرآن کریم در مکه و سپس در مدینه و بعد از شوکت یافتن اسلام به عرب کرده و به اوصافی که در آن آیات ، عرب را به آن توصیف نموده و اموری که قرآن عرب را به خاطر آن امور توبیخ و مذمت کرده و نهی‏هائی را که در این مدت ( با نرمی و یا به خشونت ) به عرب کرده ، به دقت مورد نظر قرار دهند که اگر مجموع اینها را مورد دقت قرار دهند ، خواهند دید که آنچه ما در باره عرب تذکر دادیم ، درست بوده است .
علاوه بر اینکه تاریخ هم همه این مطالب را ضبط کرده و از جزئیات ، تفاصیلی را ذکر نموده که در بیان ما نیامده بود ، چون بنای ما ، بیان آیات کریم و همچنین بنا بر اختصار گوئی است .
کوتاهترین کلمه و در عین حال وافی‏ترین بیان برای افاده همه مطالبی که از وضع عرب آوردیم ، همان کلمه جاهلیت و تعبیر از آن ایام به عهد جاهلیت است که همه معانی گذشته بطور اجمال در این کلمه خوابیده و مندرج است ، و این بود وضع جهان عرب در آن روز . [ بستن توضیحات ]

توضیح : عرب جاهلیت به طوری که قرآن کریم حکایت می‏کند چنین وصفی داشتند که :« یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیة »(آل عمران/154)،« ا فحکم الجاهلیة یبغون»(المائده/50) ،« اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیة حمیة الجاهلیة»(الفتح/26) ،« و لا تبرجن تبرج الجاهلیة الاولی» (الأحزاب/33). عرب در آن ایام در سمت جنوب ، مجاور با حبشه بود که مذهب نصرانیت داشتند و در سمت مغرب ، مجاور بود با امپراطوری روم که او نیز نصرانی بود و در شمالش مجاور بود با امپراطوری فرس که مذهب مجوس داشت و در غیر این چند سمت عرب هند و مصر قرار داشت که دارای کیش و ثنیت بودند و در داخل سرزمینشان طوایفی از یهود بودند و خود عرب دارای کیش و ثنیت بود و بیشترشان زندگی قبیله‏ای داشتند و همه اینها که گفته شد ، یک اجتماع صحرائی و تاثیر پذیر برایشان پدید آورده بود ، اجتماعی که هم از رسوم یهودیت در آن دیده می‏شد و هم از رسوم نصرانیت و مجوسیت ، و در عین حال مردمی سر مست از جهالت خود بودند ، همچنانکه قرآن کریم در باره آنان فرموده :« و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون» (الأنعام/116).
از این جهت که بگذریم عشایر عرب که مردمی صحرانشین بودند علاوه بر زندگی پستی که داشتند ، اساس زندگی اقتصادیشان را جنگ و غارت تشکیل می‏داد ، ناگهان این قبیله بر سر آن قبیله می‏تاخت و دار و ندار او را می‏ربود و به مال و عرض او تجاوز می‏کرد ، در نتیجه امنیتی و امانتی و سلمی و سلامتی در بین آنان وجود نداشت ، منافع از آن کسی بود که زورش بیشتر بود و قدرت و سلطنت هم از آن کسی که آن را به دست می‏آورد .
اما مردان عرب ، فضیلت و برتری در خونریزی و حمیت جاهلیة و کبر و غرور و پیروی ستمگران و از بین بردن حقوق مظلومان و دشمنی و ستیز با دیگران و قمار ، شراب ، زنا ، خوردن میته ، خون و خرمای گندیده و فاسد بود .
و اما زنان از تمامی مزایای مجتمع بشری محروم بودند ، نه مالک اراده خود بودند و نه مالک عملی از اعمال خود ، و نه مالک ارثی از پدر و مادر و برادر ، مردان با آنان ازدواج می‏کردند ، اما ازدواجی بدون هیچ حد و قیدی ، همچنانکه در یهود و بعضی از وثنی‏ها ازدواج به این صورت بوده و با این حال زنان به این کار افتخار می‏کردند و هر کسی را که دوست می‏داشتند به سوی خود دعوت می‏کردند در نتیجه عمل زنا و ازدواجهای نامشروع از قبیل ازدواج زنان شوهردار بین آنان شایع شد و از عجایب زنان آن روز این بود که چه بسا لخت و مادر زاد به زیارت خانه کعبه می‏آمدند . (در مورد اولا د و فرزندان عرب باید گفت ) یکی از بدبختی‏ها که گریبانگیر اولاد عرب بوده ، این بود که به دست پدر خود کشته می‏شد ، زیرا بلاد عرب خراب و اراضی آن خشک و بایر بود ، زراعتی نداشتند و بیشتر اوقات مردمش گرفتار قحطی و گرانی می‏شدند به این جهت پدران از ترس تهی دستی ، فرزندان خود را می‏کشتند ! و دختران را زنده به گور می‏کردند(التکویر/8) و بدترین خبر و وحشت‏زاترین بشارت این بود که به او بگویند همسرت دختر آورده است (الزخرف/17)! . بعد از گفتگو پیرامون همه این مطالب - که در باره احوال ، اعمال ، عادات ، و رسوم حاکم در بین عرب بود - امور دیگری از سیاق آیات قرآنی و خطابهائی که در آن به عرب شده ، به طور واضح استفاده می‏شود ، لذا خوانندگان را توصیه می‏کنم که این آیات و خطابها را و بیاناتی را که قرآن کریم در مکه و سپس در مدینه و بعد از شوکت یافتن اسلام به عرب کرده و به اوصافی که در آن آیات ، عرب را به آن توصیف نموده و اموری که قرآن عرب را به خاطر آن امور توبیخ و مذمت کرده و نهی‏هائی را که در این مدت ( با نرمی و یا به خشونت ) به عرب کرده ، به دقت مورد نظر قرار دهند که اگر مجموع اینها را مورد دقت قرار دهند ، خواهند دید که آنچه ما در باره عرب تذکر دادیم ، درست بوده است .
علاوه بر اینکه تاریخ هم همه این مطالب را ضبط کرده و از جزئیات ، تفاصیلی را ذکر نموده که در بیان ما نیامده بود ، چون بنای ما ، بیان آیات کریم و همچنین بنا بر اختصار گوئی است .
کوتاهترین کلمه و در عین حال وافی‏ترین بیان برای افاده همه مطالبی که از وضع عرب آوردیم ، همان کلمه جاهلیت و تعبیر از آن ایام به عهد جاهلیت است که همه معانی گذشته بطور اجمال در این کلمه خوابیده و مندرج است ، و این بود وضع جهان عرب در آن روز . [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته اگر فرزندان کبیری در بین نبود ، اولاد صغار ارث می‏بردند و لیکن باز خویشاوندان نیرومند ، ولی یتیم می‏شدند و اموال او را می‏خوردند و اگر یتیم دختر می‏بود با او ازدواج می‏کردند تا اموالش را ببلعند ، بعد از آنکه همه اموالش را می‏خوردند آن وقت طلاقش می‏دادند ، در آن حال نه مالی داشت تا قوت لایموتی برای خود فراهم کند و نه دیگر کسی رغبت می‏کرد با او ازدواج نماید و شکمش را سیر سازد و ابتلای به امر ایتام از هر حادثه دیگری در بین عرب بیشتر مایه نابسامانی بود برای اینکه در اثر جنگ‏های پی در پی و غارتگریها ، طبعا آدم‏کشی شایع بود که در نتیجه یتیم عرب هم زیاد می‏شده . [ بستن توضیحات ]

توضیح : عشایر صحرانشین در صحرا و حتی در داخل شهرها و قرا ، با حکومت رئیس قبیله و شیوخ اداره می‏شد و چه بسا که وضع آنان به سلطنت هم کشیده می‏شد . این وضع ، هرج و مرج عجیبی به وجود آورده بود که در هر عده و طایفه‏ای از عرب به شکلی و به رنگی ظاهر می‏شد و هر ناحیه از نواحی شبه جزیره به شکلی از رسوم عجیب و غریب و اعتقادات خرافی جلوه می‏کرد . بر همه این عوامل بدبختی و شقاوت ، این درد بی درمان را نیز اضافه کن که حتی در شهرهای این سرزمین سواد و دانش وجود نداشت ، تا چه رسد به قبیله‏ها و عشایر . [ بستن توضیحات ]

توضیح : طبقه حاکمی که فعال ما یشاء بود و با جان و مال و عرض مردم بازی می‏کرد و طبقه محکومی که قید بردگی طبقه حاکم را به گردن انداخته و در برابر او تن به ذلت داده بود ، نه در مال خود امنیتی داشت و نه در ناموسش و نه حتی در جانش و در اراده‏اش .
از هیچ آزادی‏ای برخوردار نبود ، نمی‏توانست چیزی بخواهد مگر آنچه را که ما فوقش اجازه دهد .
و این طبقه حاکمه ، علمای دین یهود و نصارا را به طرف خود جلب نموده و طرفدار خود کرده بودند و با حاملان شرع ائتلافی پدید آورده بودند ، ( و با این وسایل یعنی با زور و تزویر) زمام دلهای عامه و افکارشان را به دست گرفته بودند و در حقیقت حاکم واقعی در دین مردم نیز همین طبقه بودند .
علمای دین چیزی به حساب نمی‏آمدند ، پس طبقه حاکمه هم در دین مردم حکم می‏راندند و هم در دنیای آنان ، گاهی با زبان و قلم علما اراده خود را بر آنان تحمیل می‏کردند و گاهی با شلاق و شمشیرشان .
طبقه محکوم از آنجا که امکانات مادی و قدرت و نیروی غالب گشتن نداشتند به دو طبقه تقسیم می‏شدند ، روابط این دو طبقه هم در بین خود ، همان روابطی بوده که دو طبقه اول با هم داشتند ( برای اینکه مردم ، بر آن دین و سنتی در می‏آیند که پادشاهان آنها بر آن دین باشند ) در نتیجه عامه مردم هم به دو طبقه تقسیم می‏شدند : یکی ثروتمندان خوشگذران و عیاش و دیگری طبقه ضعیف و عاجز و برده و سرانجام طبقه ضعیف هم به دو طبقه ضعیف و ضعیف‏تر تقسیم می‏شدند تا می‏رسید به دو طبقه مرد خانه و اهل خانه ( زن و فرزند) و همچنین در طبقه زن و مرد ، مردان در همه شؤون زندگی دارای حریت اراده و عمل بودند و طبقه زنان از همه چیز محروم و در اراده و عمل تابع محض مردان و خادم آنان بودند و هیچگونه استقلال (حتی اندک هم ) نداشتند .
جامع تمامی این حقایق تاریخی جمله کوتاه :« و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله» (آل عمران/64)در آیه زیر است که می‏فرماید : بگو ای اهل کتاب ! بشتابید به سوی کلمه‏ای که ما و شما ( هر دو) در آن شرکت داریم و آن این است که به جز خدا را نپرستیم و هیچ چیزی را برای او شریک نگیریم و بعضی از خودمان را به جای خدا ارباب بعضی دیگر ندانیم ، اگر این دعوت را پذیرفتند که هیچ و اگر روی گرداندند بگوئید : پس شاهد باشید که ما تسلیم خدائیم و رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) همین آیه را در نامه‏ای که به هر قل امپراطور روم نوشتند ، در آن درج کردند و بعضی گفته‏اند : این آیه را برای بزرگان مصر و حبشه و پادشاه ایران و رئیس نجران نیز نوشتند .
و همچنین آیات زیر هر یک اشاره به گوشه‏ای از آن حقایق تاریخی دارند :« یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم»(الحجرات/13) که در مقابل زر و زور و تزویر تنها ملاک برتری را تقوا معرفی نموده مترجم ( . «بعضکم من بعض فانکحوهن باذن اهلهن» (النساء/25)که در این آیه دعوت می‏کند به اینکه با کنیزان و دوشیزگان ازدواج کنند ، «انی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی بعضکم من بعض»(آل عمران/195) که زنان و مردان را یکسان مورد حکم قرار داده است .
و این بود تاریخ زندگی اهل کتاب در دوران جاهلیت .
اما غیر اهل کتاب که در آن روز عبارت بودند از : بت‏پرستان و پرستندگان چیزهای دیگر ، وضع آنها بسیار بدتر و شوم‏تر از وضع اهل کتاب بود ، آیاتی هم که در احتجاج و استدلال علیه آنان در قرآن کریم هست کشف می‏کند از اینکه این گروه از مردم ، در دوران قبل از اسلام بسیار بدبخت‏تر و در تمامی شؤون حیات ، محروم‏تر از اهل کتاب بودند و از سعادت‏های زندگی ، بوئی نبرده بودند ، از آن جمله آیات زیر است :« و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون ان فی هذا لبلاغا لقوم عابدین و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین قل انما یوحی الی انما الهکم اله واحد فهل انتم مسلمون فان تولوا فقل آذنتکم علی سواء »(انبیاء/104-109)
«و اوحی الی هذا القرآن لا نذرکم به و من بلغ »(انعام/19). [ بستن توضیحات ]

توضیح : آری سیاست ، هدف و خواستی جز این ندارد که بر حریف خود سلطه و سیطره پیدا کند و گوی سبقت را از او ربوده و صدارت و تفوق و در نتیجه تمتع بهتر ، از زندگی را خاص خود سازد ، حال از هر راهی که باشد و به هر نحوی که پیش آید ، چه خیر باشد و چه شر ، چه حق باشد ، و چه باطل ، و سیاست تنها چیزی را که هدف خود نمی‏داند حق است ، بر خلاف دعوت حقه دین که جز حق هدفی ندارد و با این حال اگر خود این دعوت در کار خودش متوسل به باطل شود ، باطل را امضا کرده و آن را به کرسی نشانده و در نتیجه دعوت به باطل می‏شود نه دعوت به حق . و برای این حقیقت ، در سیره رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) و ائمه طاهرین از اهل بیتش علیهم السلام مظاهر بسیاری دیده می‏شود و پروردگارش نیز به همین روش دستورش داده و در موارد متعددی که اصحابش آن جناب را وادار می‏کردند به اینکه با دشمن سازش و مداهنه کند ) آیاتی نازل شده و آن جناب را از مساهله با باطل در امر دین هر چند اندک باشد نهی فرمود ، از آن جمله آیات زیر است که می‏فرماید :« قل یا ایها الکافرون لا اعبد ما تعبدون و لا انتم عابدون ما اعبد و لا انا عابد ما عبدتم و لا انتم عابدون ما اعبد ، لکم دینکم ولی دین» (الکافرون/1-6).
و نیز با لحنی تهدیدآمیز می‏فرماید :« و لو لا ان ثبتناک لقد کدت ترکن الیهم شیئا قلیلا اذا لاذقناک ضعف الحیوة و ضعف الممات» (الاسراء/74-75).
و نیز می‏فرماید :« و ما کنت متخذ المضلین عضدا» (الکهف/51)و در قالب مثالی بسیار وسیع المعنی می‏فرماید :« و البلد الطیب یخرج نباته باذن ربه» ، «و الذی خبث لا یخرج الا نکدا»(الأعراف/58) . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و خلاصه اینکه اسلام در مواقع دعوت آنچه را می‏خواست القا کند ، راه تدریج را انتخاب کرد تا طبع مردم از پذیرفتن آن گریزان نباشد و نیز دلها در باره اینکه اجزای دعوت با یکدیگر ارتباط دارند و در ردیف کردن آنها که کدام مقدم است و کدام مترتب بر کدام است دچار تزلزل نگردد ، تمام این مطالب را که گفتیم برای کسی که در این حقایق تامل و تدبر کند روشن است چرا که می‏بیند آیات قرآنی در القای معارف الهیه و قوانین تشریع شده ، مختلف است ، بعضی در مکه نازل شده و بعضی در مدینه ، آنهائی که در مکه نازل شده نوعا مطالب را بطور اجمال و سر بسته بیان کرده و آنها که مدنی است یعنی بعد از هجرت پیامبر اکرم (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در مدینه نازل شده ، مطالب را بطور تفصیل و شکفته بیان نموده و به جزئیات همان احکامی که در مکه نازل شده بود پرداخته و مجملات همان احکام را بیان می‏کند ، مثلا در آیه زیر که در مکه نازل شده ، اجمال توحید و معاد را از اصول عقاید اسلام و تقوا و عبادت را از دستورات عملی‏اش خاطرنشان کرده ، می‏فرماید : «کلا ان الانسان لیطغی ان راه استغنی ان الی ربک الرجعی ا رایت الذی ینهی عبدا اذا صلی ا رایت ان کان علی الهدی او امر بالتقوی ا رایت ان کذب و تولی ا لم یعلم بان الله یری» (العلق /6-14).
و نیز در آیه دیگری که اوایل بعثت نازل شده ، می‏فرماید :« و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها،قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها»(الشمس /7-10).
و نیز فرموده : «قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی» (الأعلی/15)و باز در آیات نازل شده در اوایل بعثت فرموده :« قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی انما الهکم اله واحد،فاستقیموا الیه و استغفروه و ویل للمشرکین،الذین لا یؤتون الزکوة و هم بالاخرة هم کافرون، ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجر غیر ممنون» (الفصلت/6-8).

و در بیان اجمالی نواهی و سپس اوامر شرعی فرموده :« قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم ان لا تشرکوا به شیئا،و بالوالدین احسانا و لا تقتلوا اولادکم من املاق، نحن نرزقکم و ایاهم و لا تقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و لا تقتلوا النفس التی حرم الله الا بالحق ، ذلکم وصیکم به لعلکم تعقلون و لا تقربوا مال الیتیم الا بالتی هی احسن،حتی یبلغ اشده ،و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط ، لا نکلف نفسا الا وسعها،و اذا قلتم فاعدلوا ، و لو کان ذا قربی، و بعهد الله اوفوا،ذلکم وصیکم به لعلکم تذکرون و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله،ذلکم وصیکم به لعلکم تتقون» (الأنعام/151-153). اگر خواننده محترم به سیاق این چند آیه شریفه نظر کند می‏بیند که چگونه در اول نواهی شرعیه را به طور اجمال می‏شمارد و در ثانی به شمردن اوامر شرعیه می‏پردازد .

دسته اول را بعد از شمردن تحت یک عنوانی قرار می‏دهد که هیچ انسان با شعور و حتی عقل هیچ انسان عامی نمی‏تواند منکر آن گردد و آن عنوان جامع کلمه : فاحشه زشت و پلید و عمل شرم آور است که هر انسانی به لزوم اجتناب و خودداری از آن اقرار دارد و همچنین دسته دوم ( اوامر ) را تحت یک عنوان جامع قرار می‏دهد که باز هیچ انسان با شعوری در لزوم عمل به آن تردید ندارد و آن جامع عبارت است از کلمه : صراط مستقیم چون هر انسانی به حکم غریزه‏اش این را درک می‏کند که اگر جامعه بر صراط مستقیم اجتماع کنند و هر دسته‏ای چون گله بی چوپان یک کوره راه را پیش نگیرند و از یکدیگر جدا نشوند ، از تفرقه و ضعف و وقوع در هلاکت و مرگ ایمن خواهند شد .

پس قرآن کریم در این بیاناتش از غرائز دعوت شدگان به دین کمک گرفته و به همین جهت بوده که وقتی می‏خواهد کلمه فاحشه را تفصیل دهد ، عقوق والدین و بدی به پدر و مادر و کشتن اولاد و کشتن مردم بی‏گناه و خوردن مال یتیم و امثال اینها را نام می‏برد که عواطف غریزی هر انسانی دعوت به اجتناب از آنها را تایید می‏کند چرا که عاطفه بشری از این گونه کارها نفرت دارد و از این اعمال بیزار است و در حال عادی هرگز حاضر نیست مرتکب این گونه جرائم و معاصی شود ، البته نظیر این آیات که دیدید آیات دیگری هست که خود خواننده اگر اهل تدبر باشد به آنها دست می‏یابد . و به هر حال پس آیات مکی کارش دعوت به مجملات ) از احکام است : مجملاتی که بعدا در آیات مدنی تفصیل و توضیح داده می‏شود ، و با این حال خود آیات مدنی هم خالی از این تدرج و چند مرحله‏ای نیست و چنین نیست که تمامی احکام و قوانین دینی در مدینه طیبه یک روزه نازل شده باشد بلکه در مدینه هم به تدریج نازل گردیده است .

کافی است که خواننده محترم برای نمونه در آیات مربوط به حرمت می‏گساری که قبلا هم به آن اشاره شد دقت بفرماید که برای اولین بار فرموده :« و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه سکرا و رزقا حسنا »(النحل/67)که در این آیه ( که البته در مکه نازل شده) اشاره کرده است که شراب رزق خوب نیست و سپس در آیه‏ای دیگر که آن نیز در مکه نازل شده ، می‏فرماید :« قل انما حرم ربی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم ...» (الأعراف/33)و بیان نکرده که اثم چیست و نفرمود شرب خمر یکی از موارد اثم است تا در دعوت خود راه ارفاق را پیش گرفته باشد ، چون عادت به کار هر قدر هم که زشت باشد دل کندن از آن آسان نیست و شرب خمر از عاداتی بوده است که عرب بشدت به آن تمایل داشته و گوشت و پوستش با آن روئیده و استخوانش با آن سفت شده است ، ولی در اولین آیه‏ای که در مدینه در باره شرب خمر نازل شد بیان کرد که شرب خمر و قمار از مصادیق اثم می‏باشند و فرمود :« یسئلونک عن الخمر و المیسر ، قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما»(البقره/219) ، باز در این آیه می‏بینید که لحن ، لحن مدارا و خیرخواهی است .

و سپس در سوره‏ای دیگر ، آخرین سخن را در باره شرب خمر بیان فرموده :« یا ایها الذین آمنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون ، انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوة و البغضاء فی الخمر و المیسر ، و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلوة فهل انتم منتهون» (المائده/90-91). نظیر این بیان تدریجی را در حکم ارث ملاحظه می‏کنید که در آغاز رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) بین اصحابش دو نفر ، دو نفر عقد اخوت برقرار کرد و دستور داد هر برادر خوانده‏ای از برادر خوانده‏اش ارث ببرد و به او ارث بدهد تا زمینه را برای حکمی که به زودی در مساله ارث تشریع می‏شود فراهم سازد ، بعد از جریان عقد اخوت آنگاه آیه ارث نازل شد که :« و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله من المؤمنین و المهاجرین»(الاحزاب/6) ، پس حال که می‏خواهید به یکدیگر ارث بدهید و از یکدیگر ارث ببرید ارحام شما مقدم بر سایر مؤمنین و مهاجرین هستند ، و بنا بر این اکثر احکامی که بوسیله احکامی دیگر نسخ شده‏اند از این باب بوده‏اند .

پس در همه این موارد و نظایر آن دعوت اسلام در اظهار احکام خود و اجرای آن راه تدریج را پیش گرفته و رعایت ارفاق را نموده ، چون حکمت اقتضا می‏کرده تکلیف بطور آسان بر بشر عرضه شود تا مردم بخوبی و با حسن قبول با آن مواجه گردند و می‏بینیم که خود قرآن در باره نزول خودش فرموده :« و قرآنا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا»(الإسراء/106) ، و اگر قرآن کریم یک باره نازل می‏شد و رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) هم همه شرایعش را یک باره برای مردم می‏خواند و باید هم می‏خواند چون در آیه :« و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم»(النحل/44) فرموده بود که ما ذکر - قرآن - را بر تو نازل کردیم تا برای مردمش بخوانی و بیان کنی که چه چیز بر آنان نازل شده ، در نتیجه همه معارف اعتقادی و اخلاقی و کلیات احکام عبادتی و قوانین جاری در معاملات و سیاسات و ... را یک باره برای مردم بیان می‏کرد ، بطور یقین فهم مردم کشش آن را نمی‏داشت و حتی تصورش را هم نمی‏توانست بکند تا چه رسد به اینکه آن را بپذیرد و عمل هم بکند و همه آن دستورات را بر قلب و اراده و اعضا و جوارح خود حاکم سازد .

بدین جهت بود که آیات و دستوراتش به تدریج نازل شد تا زمینه را برای امکان قبول دین و جایگیر شدن آن در دلها فراهم سازد و در این باب ضمن ایراد سؤال و جوابی فرموده : «و قال الذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جملة واحدة کذلک لنثبت به فؤادک و رتلناه ترتیلا»(الفرقان/33) .

تذکر این نکته هم لازم است که سلوک از اجمال به تفصیل و رعایت تدریج در القاى احکام خدا به سوى مردم جنبه ارفاق به مردم و حسن تربیت و رعایت مصلحت را دارد، نه جنبه مداهنه و سازشکارى، و فرق بین این دو روشن است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس عمومیت نبوت و رسالتش در زمان حیاتش جای هیچ تردید نیست ، آیات قبلی هم به عمومیتی که دارند همه زمانها و همه مکانها را شامل می‏شوند .
از این هم که بگذریم آیات زیر بر عمومیت رسالت آن جناب نسبت به تمامی زمانها و همه مکانها را می‏رساند :« و انه لکتاب عزیز لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید »،« و لکن رسول الله و خاتم النبیین»(الاحزاب/40) ، و این دو آیه عمومیت دعوت آن جناب نسبت به همه زمانها و مکانها را نیز می‏رسانند و اگر خواننده محترم بخواهد به بحث مفصل از تک تک این آیات اطلاع پیدا کند باید به تفسیر خود آن آیات در این کتاب مراجعه نماید .

و به هر حال پس نبوت آن جناب عمومی بود و اگر کسی در وسعت معارف و قوانین اسلام دقت نماید و نیز در نظر بگیرد که در ایام نزول قرآن و بعثت آن جناب ، دنیا در چه وضعی به سر می‏برد و ظلمت جهل و قذارت و پلیدی فساد و ظلم تا چه حد رسیده بود ، هیچ تردیدی برایش باقی نمی‏ماند که در آن روز ممکن نبوده که اسلام یک باره شرک و فساد را از دنیا ریشه کن کند و تصدیق می‏کند که لازم بوده دعوت را در میان بعضی از طوائف ساکنان زمین ، شروع کند و بناچار این طایفه همان قوم خود رسول الله باشد ، آنگاه بعد از آنکه دین خدا در میان عرب جای خود را باز کرد به تدریج در بین غیر عرب هم راه یابد همچنانکه همین طور شد و خدای تعالی در این باره فرموده : «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم» (ابراهیم/4).
و نیز فرموده :« و لو نزلناه علی بعض الاعجمین فقراه علیهم ما کانوا به مؤمنین»(الشعراء/198-199) ،

و آیاتی هم که دلالت می‏کند بر اینکه دعوت اسلام و انذارش ارتباطی با عرب دارد ، بیش از این دلالت ندارد که عرب هم یکی از طوایفی است که باید بوسیله قرآن دعوت و انذار شوند و همچنین آیاتی که در تحدی به قرآن نازل شده (موسوی همدانی(مترجم): و مثلا می‏فرماید : اگر شک دارید که این قرآن از ناحیه خدا است همه جمع شوید و یک سوره مثل آن را بیاورید) هیچ دلالتی ندارد بر اینکه روی سخن در سراسر قرآن متوجه خصوص عرب است ، چون عرب است که با زبان قرآن سخن می‏گوید و اگر بخواهد می‏تواند ( که البته نمی‏تواند و نتوانست ) سوره‏ای مثل قرآن درست کند ، چون اولا همه آیات تحدی فقط به بلاغت نظر ندارد و ثانیا اگر در بعضی از آیات تحدی در خصوص بلاغت تحدی شده ، از این باب بوده که زبان عرب ، زبان قرآن بوده و به حکم آیه :« و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه»(ابراهیم/4) باید هم قرآن به زبان عرب باشد و به حکم آیه :« نحن نقص علیک احسن القصص بما اوحینا الیک هذا القرآن»(یوسف/3) و آیه : «و انه لتنزیل رب العالمین، نزل به الروح الامین ، علی قلبک لتکون من المنذرین بلسان عربی مبین»(الشعراء/192-195) .

هیچ زبانی غیر زبان عرب نمی‏توانسته معانی و مقاصد ذهنیه را قالب گیری کند و به نحو اتم و اکمل در ذهن شنونده منتقل سازد و به همین جهت خدای سبحان برای کتاب عزیز خود از میان همه زبانها ، زبان عربی را انتخاب کرده و فرمود :« انا جعلناه قرانا عربیا لعلکم تعقلون ».

خلاصه اینکه خدای عز و جل به رسول گرامیش دستور داد تا بعد از قیام به اصل دعوت ، نخست از عشیره و قوم خود آغاز کند و فرمود : «و انذر عشیرتک الاقربین» (الشعراء/214)، و رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) هم این دستور را امتثال نموده همه را به قبول دعوت خود خواند و وعده داد که هر کس اول لبیک گوید او جانشین من خواهد بود ، که ( در هر سه روز و سه نوبت هنگام ارائه این پیشنهاد ) علی (علیه‏السلام) دعوتش را لبیک گفت و رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به وعده خود وفا نموده و آن جناب را وصی خود کرد و بقیه عشیره‏اش بطوری که در کتب حدیث آمده مسخره‏اش کردند. کتب تاریخ و سیره، این ماجرا را ضبط کرده و نوشته‏اند که بعد از على ع، افرادى از خاندان رسول اللَّه (ص) مانند: خدیجه همسرش و حمزة بن عبد المطلب عمویش و ابو طالب عموى دیگرش به وى ایمان آوردند و داستان ایمان آوردن ابو طالب را تواریخ شیعه روایت کرده‏اند و در اشعار خود آن جناب هم عباراتى به صراحت دیده مى‏شود و اگر ابو طالب تظاهر به ایمان نکرد، براى این بود که به اصطلاح بى طرفى را رعایت نموده و بتواند از آن جناب حمایت کند.

آنگاه خداوند متعال آن جناب را دستور داد تا دعوت خود را توسعه داده ، به غیر عشیره‏اش هم برساند و همچنین از اهل شهر خودش به شهرهای اطراف ببرد و در این باره فرمود :« و کذلک اوحینا الیک قرآنا عربیا لتنذر ام القری و من حولها»(الشوری/7) .
و نیز فرموده :« لتنذر قوما ما اتیهم من نذیر من قبلک ، لعلهم یهتدون »(ابلسجده/3).
و باز فرموده :« و اوحی الی هذا القرآن لا نذرکم به و من بلغ »،(الانعام/19) و این آیه یکی از ( روشن‏ترین ) شواهدی است بر اینکه دعوت اسلامی مخصوص عرب نبوده ، بلکه حکمت و مصلحت اقتضا می‏کرده است که از عرب شروع شود .

خدای تعالی سپس آن جناب را دستور داده است که دعوتش را در تمامی دنیا و همه مردم ( چه صاحبان ادیان و چه غیر آنان ) توسعه دهد و دلیل بر این معنا آیات قبل است نظیر آیه :« قل یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا»(الأعراف/158) و آیه : «و لکن رسول الله و خاتم النبیین»(الأحزاب/40) و آیات دیگری که نقلش گذشت . [ بستن توضیحات ]

توضیح : اما دعوت به زبان همان طریقه‏ای است که از تمامی قرآن کریم استفاده می‏شود ، زیرا که به وضوح می‏بینیم خدای سبحان آن جناب را دستور داده تا با ملاطفت و نرمی دعوت خود را به گوش مردم برساند و فرموده :« قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی»(الکهف/110) .
و نیز فرموده :« و اخفض جناحک للمؤمنین» (الحجر/88). و باز فرموده :« و لا تستوی الحسنة و لا السیئة ادفع بالتی هی احسن، فاذا الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم»(فصلت/34) همچنین در آیه دیگر فرموده :« و لا تمنن تستکثر» (المدثر/6)و از این قبیل سفارش‏ها در قرآن کریم زیاد است .
و نیز به رسول خدا دستور داد که در دعوت زبانی فنون بیان را به کار ببرد یعنی در هر جا به مقتضای فهم و استعداد شنونده سخن بگوید : «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة ، و جادلهم بالتی هی احسن»(النحل /125).
و اما دعوت سلبی ، عبارت از این بود که به مؤمنین دستور داد در دین و رفتار خود از کافران کناره گیری کنند و در تشکیل مجتمع اسلامی کفار را جزء خود ندانند و دین هیچ کس دیگر را که معتقد به توحید نیست با دین خود مخلوط نسازند و عمل هیچ غیر مسلمان را - البته در صورتی که معصیت و یا رذیله‏ای از رذائل اخلاقی باشد - با اعمال خود مخلوط نکنند مگر آن مقداری را که ضرورت زندگی آن را ایجاب کند ، و در این باب به آیات زیر توجه فرمائید :« و لکم دینکم و لی دین»(الکافرون/6) .
«فاستقم کما امرت و من تاب معک و لا تطغوا انه بما تعملون بصیر و لا ترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار و مالکم من دون الله من اولیاء ، ثم لا تنصرون»(هود/112-113) .
«فلذلک فادع و استقم کما امرت ، و لا تتبع اهواءهم و قل امنت بما انزل الله من کتاب و امرت لا عدل بینکم الله ربنا و ربکم لنا اعمالنا و لکم اعمالکم لا حجة بیننا و بینکم الله یجمع بیننا و الیه المصیر»(الشوری/15) . «یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوی و عدوکم اولیاء ،تلقون الیهم بالمودة ، و قد کفروا بما جاءکم من الحق ... لا ینهیکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین ، و لم یخرجوکم من دیارکم ، ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین ، انما ینهیکم الله عن الذین قاتلوکم فی الدین ، و اخرجوکم من دیارکم ، و ظاهروا علی اخراجکم ان تولوهم و من یتولهم فاولئک هم الظالمون»(الممتحنه/8-9)، و آیات قرآنی در معنای تبری و کناره‏گیری از دشمنان دین بسیار است که در واقع معنای تبری و کیفیت و خصوصیت آن را بیان می‏کند .
و اما راه سوم که گفتیم راه توسل به زور است ، همان جهاد اسلامی است که گفتگو در باره آن در ذیل آیات جهاد در سوره بقره گذشت و این سه مرحله یکی از خصایص دین اسلامی و از افتخارات آن است و مرتبه اول که همان دعوت زبانی بود لازمه دو مرحله دیگر و مرحله دوم که کناره گیری بود لازمه مرحله سوم است ، همچنانکه می‏بینیم سیره و رفتار رسول خدا (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در هر جنگی ، اول دعوت و موعظه به زبان بود و این دستوری بود که خدای تعالی به او داد :« فان تولوا فقل آذنتکم علی سواء»(الانبیاء/109) . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و این افراد که به اصطلاح خواسته‏اند از دین مبین اسلام خرده بگیرند چند طایفه هستند ، یک دسته از آنها اهل کلیسا هستند که عیب خودشان را به اسلام نسبت می‏دهند ، چون دین شمشیر دینی است که آنان ترویجش می‏کنند ، چندین قرن بود که در کلیساها محکمه‏ای به نام محکمه دینی درست کرده بودند که در آن محکمه ، عقاید مسیحیان را تفتیش نموده و هر کس را منحرف از دین خود می‏دیدند محکوم به آتش می‏نمودند ، در حقیقت محکمه خود را به محکمه عدل الهی در قیامت که هم بهشت دارد و هم آتش تشبیه می‏کردند ، عمال خود را مامور می‏کردند که در شهرها بچرخند و هر فرد مسیحی را که دیدند اعتقادی غیر از اعتقاد کلیسا را دارد و حتی اگر در مسائل طبیعی و یا ریاضی نظریه‏ای داشته باشد که فلسفه اسکولاستیک آن را نگفته ، او را به عنوان مرتد از دین به محکمه کلیسا جلب نموده ، زنده زنده در آتش می‏سوزاندند ، چون کلیسا فقط فلسفه اسکولاستیک را قبول داشت و آن را ترویج می‏کرد ( و جنبه دینی و قداست مذهبی به آن داده بود ) .
و ای کاش برای ما توضیح می‏دادند که آیا در نظر عقل سلیم گستردن توحید در عالم و ریشه کن ساختن و ثنیت و تطهیر دنیا از قذارت فساد ، مهمتر است ، یا خفه کردن و آتش زدن کسی که نظریه حرکت خورشید به دور زمین را داده و آن نظریه بطلمیوسی ( که زمین و افلاک همچون پوست پیاز است) را رد کرده ؟ .
آیا این کلیسا نبود که عالم مسیحیت را علیه مسلمانان تحریک کرد ؟ بنام جهاد با بت‏پرستی به جنگ با مسلمانان واداشت ؟ .
آیا این کلیسا نبود که حدود دویست سال جنگ‏های صلیبی را به راه انداخت ؟ شهرها را ویران و میلیونها نفوس بشر را نابود و عرض‏ها و ناموس‏ها را به باد داد ؟ ! .
دسته دیگری که تهمت فوق را به اسلام زده‏اند ، مدعیان تمدن و آزادی در قرن اخیرند ، همان کسانی که آتش جنگ‏های جهانی را شعله‏ور ساخته و دنیا را زیر و رو کردند و باز هم هر گاه غریزه مادیگریشان ندایشان دهد که خطری مختصر مطامعشان را تهدید می‏کند ، قیصریه دنیا را برای یک دستمال به آتش می‏کشند ( اینها هستند که می‏گویند اسلام دین زور و شمشیر است ، زهی بی شرمی ! ) کسی نیست که از اینان بپرسد آیا ضرر ریشه دار شدن شرک در دنیا و انحطاط یافتن اخلاق فاضله بشر و مردن فضائل نفسانی و احاطه یافتن فساد بر زمین و بر اهل زمین ، زیاد است یا کوتاه شدن دست جنایتکار شما از چند وجب زمین ، و یا چند در هم مختصر خسارت دیدنتان ؟ و چه خوب معرفی کرده است قرآن کریم این جنس دو پا را که فرموده :« ان الانسان لربه لکنود»(العادیات/6) ،.
در این جا بسیار میل دارم گفتار بعضی از بزرگان یعنی مرحوم شیخ محمد حسین کاشف الغطا در کتاب المثل العلیا فی الاسلام لا فی بحمدون را نقل کنم که در این زمینه بسیار جالب فرموده است : وسایلی که تاکنون برای اصلاح جامعه و محقق ساختن عدالت و از بین بردن ستم و مقاومت در برابر شر و فساد به کار رفته ، منحصر در سه نوع است : اول وسایل دعوت و ارشاد ، یعنی ایراد خطبه‏ها و مواعظ و نوشتن مقالات و تالیفات و جرائد که خود روش بسیار پسندیده و شریف است و خدای تعالی به این روش اشاره نموده و فرمود : «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن»(النحل/125) .
و نیز فرمود :« ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم»(الفصلت/34) ،( ترجمه این دو آیه در چند سطر قبل گذشت ) ، و این طریقه‏ای است که اسلام آن را در اول بعثت انتخاب نموده و به کار گرفته است ... دوم وسایل مقاومت مسالمت‏آمیز و سلبی ، نظیر متحد شدن علیه فساد و دوری جستن از مفسدین و قطع روابط اقتصادی با آنان و همکاری نکردن با ستمکاران و شرکت ننمودن در اعمال و حکومت آنان طرفداران این نظریه توسل به زور و انتخاب جنگ و قتال را جایز نمی‏دانند ، قرآن کریم هم ( در برهه‏ای از زمان این طریقه را پیموده است) ، آیات :« و لا ترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار و لا تتخذوا الیهود و النصاری اولیاء» (المائده/51)، به این طریقه اشاره دارد که البته در قرآن کریم از این نوع آیات بسیار است و در میان غیر مسلمانان کسانی که معروف به طرفداری از این رویه شده‏اند یکی پیامبر هندی ، یعنی بودا است و دیگر حضرت مسیح (علیه‏السلام) است و سوم ادیب روسی یعنی تولستوی و همچنین زعیم و رهبر روحی هند ، گاندی است .
سوم قیام مسلحانه و جنگ است که اسلام این را نیز پیشنهاد کرده و در مواردی دستورش را صادر فرموده است .
پس اسلام هر سه روش را ( هر کدام را در جای خود و به موقع خودش ) صحیح دانسته و بتدریج بکار بسته است ، روش اول موعظه حسنه و دعوت سالم است ، اگر دشمن از این راه تسلیم نشد و دست از ستمکاری خود بر نداشت و همچنان به فساد انگیزی و استبداد خود ادامه داد طریقه دوم را به کار می‏گیرد ، یعنی قطع رابطه ، آن هم به دو روش 1 - یا بطور مسالمت‏آمیز
2 - و یا به نحو قهر و همکاری نکردن با دشمن ، و دشمن را به رفتار خود واگذار نمودن ، اگر از این راه به زانو در آمد و حاضر شد دست از ظلم و خیره سری خود بردارد که هیچ و اگر حاضر نشد ، نوبت به طریق سوم می‏رسد که عبارت است از قیام مسلحانه ، چرا که خداوند به هیچ وجه به ظلم ظالم رضایت نمی‏دهد ، و کسانی که در برابر ظلم او ساکت می‏نشینند شریک ظلم او هستند .
آری اسلام عقیده است و این اشتباه بزرگ و غلط آشکار است که بعضی مرتکب شده و گفته‏اند : اسلام دعوت خود را با شمشیر گسترش داده ! ! ، زیرا عقیده و ایمان چیزی نیست که با زور و شمشیر در دلها جایگیر شود ، دلها تنها در برابر حجت و برهان خاضع می‏شوند و قرآن کریم در آیات بسیاری به این حقیقت اشاره می‏کند ، از آن جمله می‏فرماید :« لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی»(البقره/256)(همانا راه هدایت از ضلالت و گمراهی بر همگان روشن و واضح گردید ).
آری اگر اسلام دست به شمشیر زده است ، تنها در برابر کسانی بوده است که در خودداری از ظلم و فسادشان به آیات و براهین قانع نشده‏اند و پیوسته خواسته‏اند سنگ در سر راه دعوت به حق بیندازند ، اسلام در اینگونه موارد شمشیر نمی‏کشید که آنان را به سوی دین بخواند بلکه می‏خواست شر آنان را دفع کند .
این قرآن کریم است که با بانگ رسا اعلام می‏دارد :« قاتلوهم حتی لا تکون فتنه» (البقره/193)،( با کفار قتال کنید تا از فتنه آنان جلوگیری کرده باشید ) ، پس قتال با کفار برای دفع فتنه آنان بود ، نه به خاطر آنکه آنان به دین خدا معتقد شوند .
بنا بر این اگر اسلام را به حال خود گذاشته بودند ، هرگز فرمان جنگی را صادر نمی‏کرد ، و این همه جنگ‏هائی که در اسلام واقع شد همه‏اش تحمیل به اسلام بود و او را به این وا داشتند .
و به همین جهت است که اسلام حتی در حال جنگ نیز شریف‏ترین روش را طی کرد ، از تخریب خانه‏ها شدیدا جلوگیری نمود ، همانطور که در حال صلح جلوگیری کرده بود و همچنین از اعمال ناشایستی چون آتش‏سوزی راه انداختن و زهر در آب دشمن ریختن و آب را به روی دشمن بستن و زنان و اطفال و اسیران جنگی را کشتن و ... جلوگیری نموده و دستور اکید صادر فرمود که مسلمانان با اسرای جنگی به نرمی و ملاطفت رفتار کنند و به ایشان احسان نمایند حتی به هر درجه‏ای از دشمنی و کینه که رسیده باشند .
و نیز ترور کردن دشمن را ممنوع کرد ، چه در حال جنگ و چه در حال صلح ، و کشتن پیر مردان و عاجزان و کسانی را که به جنگ آغاز نکردند و هجوم شبانه بر دشمن را تحریم نموده و فرمود :« فانبذ الیهم علی سواء»(الانفال/58) و نیز اجازه نداد که مسلمانان کافری را به صرف احتمال و تهمت ، بکشند و یا قبل از آنکه جرمی را مرتکب شود کیفر دهند و از هر کار دیگری که از قساوت و پستی و وحشی‏گری انسان سرچشمه گرفته باشد و شرف انسانیت و جوانمردی آن را نپذیرد منع نمود .
شرف اسلام اجازه نمی‏دهد که هیچیک از این اعمال را در باره دشمن روا بدارند ، چنانچه دیدیم در هیچیک از معرکه‏های جنگ ( هر قدر هم که سخت و هول انگیز بود) اجازه ارتکاب به چنین اعمالی را نداد ولی مردمی که امروز خود را متمدن می‏دانند به همه این جنایات دست می‏زنند ، هول‏انگیزترین و وحشت‏زاترین رفتار را با دشمن خود می‏کنند ، آنهم در روزگاری که خودشان عصر نور ش می‏نامند .
آری عصر نور ! کشتن زنان و اطفال و پیرمردان و بیماران و شبیخون زدن و بمباران کردن شهرها و مردم بی سلاح و قتل عام دشمن را مباح کرده است ! ! .
مگر این آلمان نبود که در جنگ بین المللی دوم بمب‏های خوشه‏ای خود را بر سر مردم لندن ریخت و ساختمانها را ویران و زنان و اطفال و ساکنان شهر را نابود کرد ؟ و مگر این آلمان نبود که هزاران اسیر را به قتل رسانید ؟ ! و مگر این دول متفق ( آمریکا و انگلستان و شوروی ) نبودند که هزاران هواپیمای جنگی را برای تخریب شهرهای آلمان به پرواز در آوردند و آیا این آمریکای متمدن ! نبود که بمب اتمی خود را بر سر مردم ژاپن ریخت( و هیروشیما را با ساکنانش خاکستر کرد ؟ !) .
و این اعمال در روزگاری بود که تمدن آقایان ! به اختراع وسایل تخریبی خطرناکتر نرسیده بود ، حال که دولتهای متمدن ! مجهز به سلاحهای جدید ویران کننده مانند : موشکها ( ی مختلف) ، بمبهای اتمی و ئیدروژنی و ... شده‏اند ، خدا می‏داند که هنگام شروع جنگ جهانی سوم چه بر سر کره زمین خواهند آورد و چه عذابها و خرابیها و مصیبتها و دردها به بار خواهد آمد .
خدای تعالی بشریت را به سوی راه صواب و صراط مستقیم هدایت فرماید . [ بستن توضیحات ]