اینکه حضرت ابراهیم (علیه السلام) به آزر گفت: «برایت از پروردگارم طلب مغفرت می کنم» با اینکه پدرش مشرک بود جهتش به طوری که از ظاهر آیه (یا أَبَتِ إِنِّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا) برمیآید این بوده است که حضرت ابراهیم (علیه السلام) در آن لحظه یقین به کفر او و اینکه از اولیای شیطان است و دلش یکباره مطبوع بر کفر و انکار و عناد حق شده باشد، نداشته است.
توضیح : چون اگر به این معانی یقین می داشت به مثل (إِنِّی أَخافُ) تعبیر نمی کرد پس معلوم می شود که آن جناب احتمال می داد که پدر، جاهلی قاصر و مستضعف باشد که اگر حق برایش روشن گردد آن را پیروی می کند و شمول رحمت الهی به امثال اینگونه اشخاص امری ممکن است همچنانکه قرآن کریم فرموده است: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً» (نسا/98-99).
و چون این احتمال را می داد خواسته است عواطف او را با این وعده تحریک کند و در عین حال آمرزش خداوند را هم برایش حتمی نکرد و آن را به صورت امیدواری وعده داد به دلیل اینکه گفت: (إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا- پروردگار من همواره به من لطف داشته است).
و نیز از او نقل شده است که بعد از وعده استغفار اضافه کرده است که من از خدا چیزی را برای تو مالک و صاحب اختیار نیستم و فرموده است: «إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ» (ممتحنه/4).
و مؤید این گفتار، قول خداوند متعال است که میفرماید: «ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبی مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهِیمَ لَأَوَّاهٌ حَلِیمٌ» (توبه/113-114).
پس تبری و بیزاریش بعد از آنکه معلوم شد پدرش از دشمنان خدا است، خود دلیل بر این است که قبلا احتمال می داد که دشمن خدا نباشد هر چند که می دانست مشرک است و جمع میان مشرک بودن و دشمن خدا نبودن در افراد جاهل خالی از عناد تصور دارد.
مؤید این نظریه آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ... لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ ...» (ممتحنه/1-8).
و نظیر این دعا که برای پدر خود کرد دعایی است که برای عموم مشرکین کرده و گفته است: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (ابراهیم/35-36).
از جمله توجیهاتی که برای استغفار حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای پدر مشرکش کرده اند توجیه تفسیر فخر رازی (ج 22، ص 229) است که می گوید: «او وعده استغفارش داده بود و به حکم عقل وفای به وعده لازم بود زیرا عقل از تجویز آن ابایی ندارد و جائز نبودن آن به دلیل نقل است و آن روز این منع نقلی نرسیده بود. بعدا وقتی شریعت برایش آمد تحریم شد و بعد از تحریم از پدر بیزاری جسته است».
ولی اشکال این توجیه این است که با آیات داستان اگر در آن دقت شود تطبیق نمی کند.
تفسیر فخر رازی (ج 22، ص 229) نیز گفته است: «معنای استغفار حضرت ابراهیم (علیه السلام) مشروط به توبه پدر و ایمان آوردن او بوده است».
این وجه نیز به طوری که خود شما خواننده ملاحظه می کنید صحیح نیست.
تفسیر فخر رازی (ج 22، ص 229) گفته است: «معنای (سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی) این است که من به زودی دعا می کنم که خداوند تو را در دنیا عذاب نکند».
این نیز مانند وجه قبلی تقییدی بدون مقید است.
تفسیر فخر رازی (ج 22، ص 229) گفته است: «وعده دعا به مسبب استکه مستلزم وعده دعا به سبب است و معنای اینکه گفت به زودی از خدا مسئلت می نمایم که تو را بیامرزد این است که به زودی از خدا مسئلت می کنم که تو را موفق به توبه نموده و به سوی ایمان هدایتت کند و در نتیجه تو را بیامرزد. ممکن هم هست طلب مغفرت را کنایه از طلب توفیق توبه و هدایت به ایمان گرفت».
و این معنا هر چند که از سایر معانی دیگر معتدل تر است ولیکن خالی از بعد هم نیست برای اینکه گفتیم در کلام بویی از استعطاف و تحبیب قلب هست و این با طلب مغفرت مناسب تر است تا طلب توفیق و هدایت. (هر چند که این مناسب تر بودن هم محل حرف است).
[ بستن توضیحات ]