توضیح : در سابق پاره ‏اى مطالب در معناى (اخراج از نور به ظلمت) گذشت و در آنجا گفتیم که این اخراج و معانى دیگرى نظیر آن، امورى است حقیقى و واقعى و بر خلاف توهم بسیارى از مفسرین و دانشمندان از باب مجازگویى نیست و قرآن نمى ‏خواهد اعمال ظاهرى را که عبارت است از عده ‏اى حرکات و سکنات بدنى و نیز نتایج خوب و بد آن را تشبیه به نور و ظلمت بکند. این عده گفته ‏اند: «اعتقاد درست و حق از این نظر نور خوانده شده است که باعث از بین رفتن ظلمت جهل و حیرت شک و اضطراب قلب مى ‏شود. عمل صالح هم از این جهت نور است که رشد آن روشن و اثرش در سعادت آدمى واضح است همچنانکه نور حقیقى هم همین طور است و ظلمت هم عبارت است از جهل و شک و تردید و عمل زشت. همه این ها از باب مجاز است. این اخراج از ظلمات به نور که در آیه شریفه به خداى تعالى نسبت داده است، مثل اخراج از نور به ظلمت است که به طاغوت نسبت داده است، خود این عقاید و اعمال است نه اینکه خداى تعالى ماوراى این عقائد و اعمال کارى دیگر داشته باشد؛ مثلا دست کسى را بگیرد و از ظلمت بیرون آورد. براى اینکه ما به غیر از این اعمال نه فعلى و نه غیر فعلى از خدا به نام اخراج و اثر فعلى از خدا به نام نور و ظلمت و غیر آن دو سراغ نداریم».

این بود نظریه دسته ‏اى از مفسرین و دانشمندان. جمعى دیگر گفته ‏اند: «خدا کارهایى از قبیل اخراج از ظلمات به نور و دادن حیات و وسعت و رحمت و امثال آن دارد که آثارى از قبیل نور و ظلمت و روح و رحمت و نزول ملائکه بر فعل او مترتب مى ‏شود ولیکن فهم و مشاعر ما نمى ‏تواند فعل خدا را درک کند ولى چون خدا از چنین افعالى خبر داده است به آن ایمان داریم و چون خدا هر چه مى ‏گوید حق است به این جهت به وجود این امور معتقدیم و آن ها را فعل خدا مى ‏دانیم هر چند که احاطه و آگاهى به آن نداشته باشیم».

لازمه این گفتار هم مانند گفتار سابق این است که الفاظ نامبرده، یعنى امثال نور و ظلمت و اخراج، به طور استعاره و مجاز استعمال شده باشند. فرقى که بین این دو قول هست این است که بنا بر قول اول مصداق نور و ظلمت و امثال آن خود اعمال و عقائد هستند ولى بنا بر قول دوم، امورى خارج از اعمال و عقائدند که فهم ما قادر بر درک آن ها نیست و نمى ‏تواند بفهمد که چیست. این دو قول (هر دو) از راه راست منحرف هستند؛ یکى به سوى افراط منحرف شده است و دیگرى به سوى تفریط.

حق مطلب این است که اینگونه امورى که خدا از آن ها خبر داده است که بندگان هنگام اطاعت و معصیت آن ها را ایجاد مى ‏کنند، امورى حقیقى و واقعى هستند؛ مثلا اگر مى‏ فرماید که بنده مطیع را از ظلمت به سوى نور و گناهکار را از نور به سوى ظلمت مى ‏بریم، نخواسته است مجازگویى کند الا اینکه این نور و ظلمت چیزى جداى از اطاعت و معصیت نیست بلکه همواره با آن ها است و در باطن اعمال ما قرار دارد. ما قبلا در این باره سخن گفتیم.

این معنا با دو جمله مورد بحث، کنایه از هدایت خدا و اضلال طاغوت، منافات ندارد چون در بحث مربوط به کلام و سخن گفتن خدا گفتیم که صحبت در مساله مورد بحث در دو مقام است:

1- در این زمینه بحث مى ‏کنیم که آیا نور و ظلمت و کلماتى شبیه این ها که در کلام خداى تعالى آمده است در معانى مجازى استعمال شده است و صرفا تشبیهى است که در این عالم هیچ حقیقت ندارد؟ و یا آنکه استعمال حقیقى است؟ چون در این عالم معناى حقیقى دارند.

2- سؤال مى ‏شود از اینکه به فرض آنکه قبول کنیم معانى حقیقى دارند؛ آیا استعمال این کلمات در آن معانى مثلا استعمال کلمه نور در آن حقیقتى که منظور است یعنى در حقیقت هدایت، استعمال لفظ در معناى حقیقى است و یا استعمال در معناى مجازى است؟

به هر حال پس دو جمله مورد بحث یعنى جمله (یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ) و جمله (یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ) کنایه از هدایت و ضلالت مى‏ باشند وگرنه لازم مى ‏آید که هر مؤمن و کافرى هم در نور باشد و هم در ظلمت. مؤمن قبل از آنکه به فضاى نور برسد در ظلمت باشد و کافر قبل از رسیدن به فضاى ظلمانى کفر در نور باشد و قبل از رسیدن به این دو فضا، یعنى دوران کودکى، هم در نور باشد و هم در ظلمت و وقتى به حد تکلیف مى ‏رسد اگر ایمان بیاورد به سوى نور درآید و اگر کافر شود به سوى ظلمت درآید؛ معلوم است که چنین سخنى صحیح نیست. لیکن ممکن است این گفتار را تصحیح کرد و چنین گفت که انسان از همان آغاز خلقت، داراى نورى فطرى است که نورى است اجمالى؛ اگر مراقب او باشند ترقى مى ‏کند و تفصیل مى ‏پذیرد، چون در همان اوان خلقت نسبت به معارف حقه و اعمال صالح به تفصیل نور ندارد بلکه در ظلمت است، چون تفصیل این معارف براى او روشن نشده است؛ پس نور و ظلمت به این معنا با هم جمع مى ‏شوند و اشکالى هم ندارد. مؤمن فطرى که داراى نور فطرى و ظلمت دینى است، وقتى در هنگام بلوغ ایمان مى ‏آورد به تدریج از ظلمت دینى به سوى نور معارف و اطاعت هاى تفصیلى خارج مى ‏شود و اگر کافر شود از نور فطریش به سوى ظلمت تفصیلى کفر و معصیت بیرون مى ‏شود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 1 ص 329) ابو داود و نسایى و ابن منذر و ابن ابى حاتم و نحاس در کتاب ناسخ و ابن منده در غرائب شعب و ابن حیان و ابن مردویه و بیهقى در کتاب سنن و ضیا در کتاب مختار، همگى از ابن عباس روایت کرده ‏اند، روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 1 ص 329) ازعبد بن حمید و ابن جریر و ابن منذر از مجاهد روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور از ابن اسحاق و ابن جریر روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را کافی و تفسیر برهان (ج 1 ص 244) و تفسیر عیاشى (ج 1 ص 139) روایت کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : زیرا، کلمه (عود) در جمله مذکور آمده است که در مقابل کلمه (انتها) که در جمله سابق آمده است بود، دلالت مى ‏کند بر اینکه مراد از کلمه (عود) معنایى است که با عدم انتها جمع مى ‏شود، یعنی اصرار بر گناه و نپذیرفتن حکم خداوند.

از اینجا پاسخ یک استدلال نابجا روشن مى ‏گردد و آن استدلال معتزله است که گفته ‏اند: «آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه هر کس گناه کبیره ‏اى مرتکب شود، در عذاب دوزخ جاودان خواهد بود». علت نابجایى آن این است که هر چند آیه دلالت دارد بر اینکه مرتکب گناه کبیره بلکه هر کس که گناه کند در عذاب مخلد است لیکن دلالتش منحصر در ارتکاب گناه با انکار حکم خدا است؛ البته چنین کسى که تسلیم حکم خدا نیست مسلمان نیست و باید همیشه در عذاب باشد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : آنکه ولایت خدا را پذیرفت ، کارهایش رنگ خدایى پیدا مى کند [ بستن توضیحات ]