توضیح : از آیه مورد بحث چند نکته روشن گردید، اول اینکه مساله تکمیل نفوس و رساندن هر نفسى بغایت و مقصدش (که یا سعادت است و یا شقاوت) از مسائلى است که هیچ گریزى از آن نیست، دوم اینکه پاکى و ناپاکى طهارت و خباثت انسان در عین اینکه منسوب به ذات اشخاص است دایر مدار ایمان و کفر نیز هست که دو امر اختیارى براى انسانها است و این خود از لطائف حقایق قرآنى است که بسیارى از اسرار توحید از آن منشعب مى‏شود و این لطیفه از آیه زیر نیز استفاده مى‏شود که مى‏فرماید:«وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ»(البقره/148)
، چون اگر این آیه را با آیه:« وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ»(المائده/48) روى هم مورد دقت قرار دهیم این معنا را مى‏فهمیم که اولا همانطور که گفتیم مساله تکمیل نفوس و رساندن هر نفسى به غایت و مقصدش امرى حتمى است، چون مى‏فرماید:" و براى هر انسانى هدفى است که خواه ناخواه بدان سو در حرکت مى‏افتد" و ثانیا اینکه پاکى و ناپاکى در عین حال که سرنوشت حتمى افراد و منسوب به ذات آنان است، آن چنان هم نیست که افراد در انتخاب یکى از آن دو اختیارى نداشته و به اجبار به یکى از آن دو راه بیفتند، نه، بلکه در عین حال انتخاب پاک بودن و ناپاک بودن به دست خود انسانها است، چون در دو آیه نامبرده مردم را دعوت مى‏کند به اینکه در خیرات پیشى بگیرند، و ما ان شاء اللَّه بحث مفصل این معنا را در تفسیر آیه «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ، وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلى‏ بَعْضٍ ...»(الأنفال/37)خواهیم آورد.
نکته سومى که از آیه مورد بحث استفاده مى‏شود این است که ایمان به خدا و پیامبران او، ماده پاکى زندگى است، که همان پاکى ذات است، و اما رسیدن به اجر مربوط به تقوا و وابسته به عمل صالح است، و به همین جهت است که خداى تعالى اول داستان متمایز شدن طیب از خبیث را ذکر مى‏کند، آن گاه به عنوان نتیجه، مساله ایمان به خدا و رسولان او را مى‏آورد، و چون به مساله اجر مى‏رسد تقوا را بر ایمان اضافه نموده و مى‏فرماید: «وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ»، با در نظر گرفتن این بیان است که وقتى آیه شریفه: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ، فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(النحل/97) را مى‏خوانیم به روشنى مى‏فهمیم که احیاى نامبرده، ثمره ایمان و متفرع بر آن است، جزا و اجر نیز ثمره عمل صالح و متفرع بر آن است، پس ایمان به خدا و پیامبران او، روح حیات طیبه است و اما بقاى ایمان تا زمانى که آثارش بر آن مترتب شود احتیاج به عمل صالح دارد، هم چنان که حیات طیبه در پیدا شدن و تحققش محتاج به روح حیوانى است، ولى بقایش محتاج به این است که قوا و اعضاى بدنى به کار گرفته شود، چون اگر آنها را به کار نگیرند و استعمال نکنند، هم خود باطل مى‏شوند و هم ریشه و منشاشان، یعنى اصل حیاتشان باطل مى‏گردد. [ بستن توضیحات ]