توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 217 ح 8) از اصبغ بن نباته روایت کرده است.

علامه طباطبایی: و به هر حال رحم یکی از قوی‏ترین عوامل برای التیام و آشتی و دوستی بین افراد یک عشیره است و استعداد قوی‏ترین اثر را دارد و به همین جهت است که می‏بینیم نتایجی که عمل خیر در بین ارحام می‏بخشد ، شدیدتر است از نتایجی که همین خیر و احسان در اجانب دارد و همچنین اثر سوئی که بدرفتاری در میان ارحام می‏بخشد بسیار قوی‏تر است از آثار سوئی که اینگونه رفتارها در بین بیگانگان دارد .
اینجا است که معنای کلام امیر المؤمنین (علیه‏السلام) روشن‏تر فهمیده می‏شود که فرمود : هر گاه یکی از شما نسبت به فردی از ارحام خویش خشمگین شد به او نزدیک شود ...چرا که نزدیک شدن به رحم ، هم رعایت کردن حکم رحم است و هم تقویت و پشتیبانی از او است که همین دو جهت او را به یاد می‏آورد که طرف مقابل رحم او است و تحریک می‏کند به اینکه بیشتر حکم رحم را رعایت کند و در نتیجه بار دیگر اثرش ظاهر گشته و در طرفین رأفت و رحمت پدید آورد. و همچنین معنای جمله دیگر که در آخر حدیث آمده فرموده بود : و هر شخصی در حال ایستاده دچار خشم گردید فورا به زمین بچسبد ( بنشیند ) ... چرا که آن حالت خشم ، اگر از طپش نفس و سبعیت شخص سرچشمه بگیرد و نه از ناحیه خدا ( و به خاطر او ) قهرا ظهور و پیدایش مستند به هواهای خود نفس خواهد بود و در حقیقت شیطان نفس را غافل‏گیر کرده ، به جای آنکه او را متوجه اسباب حقیقی کند ، به سوی اسباب و همی و خیالی می‏کشاند و در چنین وضعی اگر تغییر حالتی به خود بدهد مثلا اگر در حال قیام است بنشیند ، نفس خویش را از شانی به شانی دیگر منصرف کرده ، به این معنا که امکان آن دارد که نفس هم از آن اسباب و همی به سوی سبب جدیدی واقعی متوجه گشته ، در نتیجه از آن اسبابی که باعث خشم او بودند ، غفلت کند ، چون علاقه نفس آدمی به رحمت ، به حسب فطرت ، بیش از غضب است و به همین جهت است که می‏بینیم در بعضی از روایات آمده است که تغییر حالت در حال غضب منحصر به نشستن نیست بلکه هر تغییری که ممکن باشد کافی است ، نظیر روایاتی که صاحب مجالس آن را از امام صادق از پدرش (علیهماالسلام) نقل کرده که در محضرش سخن از غضب به میان آمد ، امام (علیه‏السلام) فرمود : انسان گاهی آنچنان غضب می‏کند که دنبالش روی خشنودی را نمی‏بیند و با همان غضبش داخل آتش می‏شود ، (خلاصه معنا اینکه غضب او را وادار می‏کند جنایتی را مرتکب گردد و مستوجب آتش شود).
پس هر گاه فردی دچار غضب شد ، اگر در حال قیام است سعی کند که بنشیند که همین خود باعث می‏شود پلیدی شیطان از او برود و اگر در حال نشسته است برخیزد و هر مردی که بر یکی از ارحام خود خشم گرفت به او نزدیک شود و سعی کند دستش به بدن او تماس پیدا کند ، چون رحم هر گاه رحم خود را لمس کند آرامش می‏یابد .

علامه طباطبایی: تاثیر لمس رحم در فرونشاندن خشم محسوس و تجربه شده است .
و اینکه فرمود : تنقضه انتقاض الحدید ... معنایش این است که از رحم صدائی نظیر صدای آهنی که بر آن بکوبند در می‏آید ، و می‏گوید : چنین و چنان ... .
و در کتاب صحاح اللغة در معنای انقاض می‏گوید : این کلمه به معنای آواز مختصری نظیر نوک به زمین زدن است ، و اما در باره معنای عرش در سابق که بحثی پیرامون کرسی داشتیم ، بطور اجمال اشاره کردیم که عرش عبارت است از مقام علم اجمالی و فعلی به حوادث و این خود مرحله‏ای است از هستی که زمام تمام حوادث گوناگون و اسباب و علل مختلف عالم بدانجا منتهی می‏شود ، پس عرش به تنهائی سلسله جنبان همه علل و اسباب مختلف و متفرق است ، به این معنا که روح عرش دویده در همه و محرک آن است ، همچنان که از همه امور یک مملکت که در عین اینکه آن امور جهات و شؤون و اشکال مختلفی دارد ، همه در یک جا ، یعنی در روی تخت سلطنتی جمع می‏شوند ، به طوری که یک کلمه که از آن مقام صادر می‏شود ، زنجیره و سلسله همه قوای مملکتی و مقامات فعاله آن را به حرکت و جنب و جوش در می‏آورد و همان یک کلمه در سراسر کشور اثر و ظهور پیدا می‏کند ، چیزی که هست در هر موردی اثرش متناسب با آن مورد است و شکلی و خاصیتی دارد که غیر از شکل و خاصیت سایر حلقه‏های زنجیر است .
رحم - نیز همانطور که توجه فرمودید همچون روح حقیقتی است که در کالبد اشخاص و افراد یک دودمان نهفته است ، پس به این اعتبار می‏توان گفت رحم از متعلقات عرش است ، ( همان طور که عرش جامع و حافظ وحدت مختلفات است ، رحم نیز جامع افراد بسیاری است که در قرابت مشترکند ) ، هر گاه به رحم ظلم شود و حقش سلب گشته و مورد آزار واقع گردد ، به عرش خدا که وابسته بدانجا است پناهنده می‏شود و از آن مقام می‏خواهد تا حق را از کسی که آن را ربوده بگیرد و از کسی که آزارش کرده انتقام بکشد ، این است معنای اینکه امام امیر المؤمنین فرمود : تنقضه انتقاض الحدید ... و این تعبیر از زیباترین تمثیل‏ها است که در آن مشبه و مشبه به و وجه شبه ای هست ، آنچه در حال قطع رحم حادث می‏شود مشبه است ، یعنی تشبیه شده است به نقری که بر حدید واقع شود ، ساده‏تر این که شباهت به ضربتی دارد که مثلا به تیر آهن و یا ناقوس و یا جام فلزی زده شود و صدای مخصوصی از آن بر خیزد ، صدائی که در اثر ارتعاش تمامی جسم آهن را فرا گیرد .
و ضربت کذائی ، مشبه به و وجه شبه - صدا و ارتعاش در آهن و - صدا و لرزه در عرش است .
(موسوی همدانی(مترجم): و نیز سخن رحم در عرش مشبه است ، یعنی تشبیه شده به صدای نامبرده و صدای نامبرده مشبه‏به ، و وجه شبه وجود ارتعاش در هر دو مورد است هم در سخن عرش و هم در آهن ).

و اینکه فرمود : پس ندا می‏دهد : بار الها وصل کن با کسی که مرا وصل کرده و قطع کن با کسی که مرا قطع کرده ... حکایت معنا و فحوای عملی است که صله رحم انجام می‏دهد و آن پناهنده شدن به عرش و یاری خواستنش از آن مقام است و در روایاتی بسیار آمده که صله رحم عمر را زیاد می‏کند و قطع رحم آن را قطع می‏سازد و در سابق در جلد دوم عربی این کتاب آنجا که احکام اعمال را شرح می‏دادیم بحثی پیرامون روابط اعمال با حوادث خارجی گذشت و در آنجا گفتیم که : مدیر این نظام که در عالم جاری است ، این نظام را به سوی اغراضی و هدفهائی شایسته سوق می‏دهد .
نه به بیهودگی و عبث ، و این معنا را تا ابد مهمل نخواهد گذاشت و هر گاه جزئی و یا اجزائی از عالم و یا از نظام آن گسیخته و فاسد شد ، بلا فاصله آن خرابی و فساد را اصلاح می‏کند یا به اینکه همان را اصلاح کند و یا آنکه آن جزء را به کلی از بین ببرد و جزئی دیگر در جایش قرار دهد ، و کسی که قطع رحم می‏کند با خدا در تکوین او جنگ می‏کند ، خدای تعالی اگر راه اصلاح فراهم شد اصلاحش می‏کند و گرنه عمرش را قطع و ناتمام می‏سازد ، و اما اینکه انسان امروز توجهی به این حقیقت نکرده ، و ایمانی به آن و به امثال آن ندارد ، ضرر به جائی نمی‏زند ، و نظام عالم را زیر و رو نمی‏کند ، و دلیل بر آن نمی‏شود که چنین حقیقتی وجود ندارد برای اینکه آنقدر دردهای بی درمان به طرف جثمان بشریت هجوم آورده که دیگر به او نوبت نمی‏دهد درد قطع رحم را درک کند .
پس بگو حس بشریت از درک این حقیقت عاجز شده ، نه اینکه این حقیقت ، حقیقت نباشد و بر عکس خیال باشد ، نه ، بلکه حس بشر فراغت پیدا نمی‏کند که درد عذاب قطع رحم را احساس کند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و نفس چیزی است که انسان بواسطه آن انسان است و آن عبارت است از مجموع روح و جسم در دنیا و روح به تنهائی در زندگی برزخ که بحث در این باره در ذیل آیه :« و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات ...»( الشعراء/ 193) گذشت . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما احتمالیکه بعضی از مفسرین در معنای نفس واحده و زوجها داده‏اند ، ذیلا از نظر خوانندگان می‏گذرد که البته به هیچ وجه درست نیست ، آنان گفته‏اند که : مراد از نفس واحدة و زوج او در آیه شریفه مطلق ذکور و اناث نسل بشر است که کل بشر از مجموع پدر و مادر متولد می‏شود ، در نتیجه معنای آیه چنین می‏شود که مثلا آیه فرموده است که هر یک نفر از شما نوع بشر ، از یک پدر و مادر و یا به عبارت دیگر : از دو فرد بشر خلق شده‏اید ، بدون اینکه در این معنا فرقی میان شما باشد ، بنا به گفته این مفسر آیه شریفه همان را می‏خواهد افاده کند که آیه : «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم»(الحجرات/ 13) آن را افاده می‏کند ، و می‏فرماید : هان ای مردم ما شما را از یک نر و یک ماده آفریدیم ، و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نمودیم تا یکدیگر را بشناسید ، و از میان همه شما ، آنکه باتقواتر است نزد خدا ، گرامی‏تر است ، و خلاصه مفادش این است که شما افراد بشر ، از این جهت که هر یک متولد از پدری و مادری هستید هیچ فرقی ندارید .

و وجه نادرستی این احتمال روشن است ، برای اینکه : این مفسر غفلت کرده از اینکه بین دو آیه ، یعنی آیه سوره حجرات و آیه سوره نسا فرق واضحی است زیرا ، آیه سوره حجرات در مقام بیان این جهت است که افراد انسان از نظر حقیقت انسانیت یکسانند ، و هیچ فرقی در این جهت ندارند که هر یک آنان از پدری و مادری از جنس بشر ، متولد شده‏اند ، پس دیگر جا ندارد یکی بر دیگری تکبر ورزد و خود را از دیگران بهتر بشمارد ، مگر به یک ملاک که آن هم تقوا است .
و اما آیه سوره نسا که مورد بحث ما است در مقام دیگری است ، این آیه می‏خواهد بیان کند که افراد انسان از حیث حقیقت و جنس یک واقعیتند ، و با همه کثرتی که دارند همه از یک ریشه منشعب شده‏اند ، مخصوصا از جمله :« و بث منهما رجالا کثیرا و نساء ...» این معنا به روشنی استفاده می‏شود ، به طوری که ملاحظه می‏کنید چنین معنائی با این احتمال که مراد از نفس واحدة و زوج او تمامی نر و ماده‏های بشری باشد نمی‏سازد ، گذشته از این دلیل ، آن معنا با غرضی که سوره نسا آن را تعقیب می‏کند که بیانش گذشت ، سازگاری ندارد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و به همین جهت است که گاهی کلمه بث را در خود اندوه استعمال می‏کنند که در این صورت مصدر را در اسم مفعول استعمال کرده‏اند ، چون اندوه مبثوثی است که انسان آن را بالطبع بث داده و منتشر می‏کند ، در آیه شریفه :« قال انما اشکوا بثی و حزنی الی الله» (یوسف /86)در همین معنا استعمال شده ، معنایش این است که : من غم و اندوهم را تنها برای خدا می‏پراکنم . [ بستن توضیحات ]

توضیح : با پذیرفتن این معنا این مطلب به عنوان نتیجه بر آن متفرع می‏شود که منظور از جمله : «رجالا کثیرا و نساء » کل بشر است ، و افرادی است که یا بدون واسطه (چون هابیل و قابیل و غیره ) و یا با واسطه (چون دیگر افراد بشر تا هنگام بپا شدن قیامت ) از این دو فرد ( یعنی آدم و حوا ) منشعب شده‏اند ، پس کانه فرموده است : و بثکم منهما ایها الناس . [ بستن توضیحات ]

توضیح : جمله مورد بحث همان نکته‏ای را می‏رساند که آیات زیر در صدد افاده آن است : «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة »،(الروم /21)«و الله جعل لکم من انفسکم ازواجا و جعل لکم من ازواجکم بنین و حفدة »(النحل /72).
«فاطر السموات و الارض »، «جعل لکم من انفسکم ازواجا و من الانعام ازواجا یذرؤکم فیه »(الشوری / 11)و نظیر این آیات آیه زیر است :« و من کل شی‏ء خلقنا زوجین »(الذاریات /49).
پس اینکه در بعضی از تفسیرها آمده که مراد از آیه مورد بحث این است که همسر آدم از بدن خود درست شده صحیح نیست ، هر چند که در روایات آمده که از دنده آدم خلق شده ، لیکن از خود آیه استفاده نمی‏شود ، و در آیه ، چیزی که بر آن دلالت کند وجود ندارد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : نسل موجود از انسان ، تنها منتهی به آدم و همسرش می‏شود با پذیرفتن این معنا این مطلب به عنوان نتیجه بر آن متفرع می‏شود که: ازدواج در طبقه اولی ، بعد از خلقت آدم و حوا یعنی در فرزندان بلا فصل آدم و همسرش بین برادران و خواهران بوده و دختران آدم با پسران او ازدواج کرده‏اند ، چون آن روز در تمام دنیا ، نسل بشر منحصر در همین فرزندان بلا فصل آدم بوده، (در آن روز غیر از آنان، نه دخترانى یافت مى‏شده است که تا همسر پسران آدم شوند، و نه پسرى بود که همسر دخترانش گردند). [ بستن توضیحات ]

توضیح : و اما اینکه فرمود : و الارحام ، از ظاهرش بر می‏آید که عطف باشد بر لفظ جلاله ( الله ) و معنای آن چنین باشد : از خدائی که یکدیگر را به احترام او قسم می‏دهید بترسید و از ارحام نیز بترسید و چه بسا چنین باشد که بعضی از مفسرین گفته‏اند که عطف است بر محل و باطن ضمیر به که حالت نصبی دارد مثل : مررت بزید و عمرا ، و مؤید این احتمال این است که در قرائت حمزه کلمه ارحام به صدای زیر خوانده شده تا عطف باشد بر ضمیر متصل مجرور ( به )اگر چه علمای نحو این وجه را ضعیف شمرده و گفته‏اند : قاعده در مثل جمله مررت بزید و عمروا باید عمرو را به صدای بالا خواند ، برای اینکه عطف بزید است که در باطن ، مفعول مرور است .

در نتیجه معنای آیه شریفه چنین می‏شود : از خدائی که شما یکدیگر را به او و به رحم خود سوگند می‏دهید ( و می‏گوئید تو را به خدا و به رحم سوگند می‏دهم) بترسید ، و پروا کنید .
این بود خلاصه آنچه مفسرین در این باره گفته‏اند ، لیکن سیاق آیات و نیز روال قرآن در بیاناتش با این گفتار سازگار نیست .

توضیح اینکه اگر کلمه ارحام را صله‏ای مستقل برای موصول الذی بگیریم تقدیر کلام چنین می‏شود : و اتقوا الله الذی تسائلون بالارحام - بترسید از خدائی که یکدیگر را به رحم‏ها سوگند می‏دهید و معلوم است که این عبارت ناتمام است ، چون صله نامبرده خالی از ضمیر است و این جایز نیست .
(موسوی همدانی(مترجم ): بله اگر از این صله ضمیری به موصول بر می‏گشت مثلا می‏گفتیم : و اتقوا الله الذی جعل بینکم و بین ارحامکم مودة فتسائلون بهم آن وقت می‏توانستیم کلمه و الارحام را صله مستقلی بگیریم) .
و اگر چنانچه مجموع کلمه و الارحام و جمله تسائلون به را یک صله بگیریم برای موصول ( الذی ) در این صورت مفاد آیه با أدب قرآن کریم نسبت به خدای تعالی سازگاری ندارد ، چون در مساله عظمت و عزت ، خدا و ارحام را مساوی و برابر گرفته‏ایم .
(موسوی همدانی(مترجم): پس معنای درست همان است که ما کردیم و گفتیم تقدیر کلام و اتقوا الارحام است ، و معنای آیه این است که : پاس حرمت خدائی را که یکدیگر را به او سوگند می‏دهید بدارید ، و پاس حرمت ارحام را هم نگه دارید) .

اگر کسی بگوید که : نسبت تقوا به ارحام دادن صحیح نیست و نمی‏شود گفت : از ارحام بترسید ، در پاسخ می‏گوئیم هیچ عیبی ندارد ، چرا که ارحام و حرمت آن نیز به صنع و خلقت خدای تعالی منتهی می‏شود و این تنها آیه مورد بحث نیست که در آن تقوا را به غیر خدای تعالی نسبت داده بلکه در موارد دیگر نیز این عمل را انجام داده است مثلا در آیه :« و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله» . (البقره/281)
و نیز در آیه :« و اتقوا النار التی اعدت للکافرین» (آل عمران/131).
و در آیه :« و اتقوا فتنة لا تصیبن الذین ظلموا منکم خاصة»(الأنفال/25) ، تقوا را به روز قیامت و به آتش آن روز و به فتنه نسبت داده است .

و به هر حال این قسمت از کلام خدای تعالی به منزله تقیید بعد از اطلاق و تضییق بعد از توسعه در قسمت قبلی است ، آنجا که می‏فرمود :« یا ایها الناس اتقوا ... و نساء» چون حاصل معنای قسمت اول این بود که از خدا بترسید از این جهت که رب شما است و از این جهت که شما را خلق کرده و همه شما ( افراد بشر ) را از یک سنخ قرار داده ، سنخ و ماده‏ای که در همه افرادتان محفوظ است و همه شما را از ماده‏ای آفریده که در تمامی افرادتان محفوظ است ، و با تکثر شما متکثر می‏شود ، آن سنخه واحده و آن ماده محفوظه این است که همه شما در مساله نوعیت و جوهره ذات انسانید .

و اما حاصل معناى قسمت دوم که مورد بحث است این است که: از خدا بترسید از این جهت که نزد شما داراى عزت و عظمت است، (عزت و عظمتى که یکى از" شؤون" ربوبیت است نه" اصل" ربوبیت) و بترسید از وحدت خویشاوندى و ارتباط رحمى که خدا آن را در بین شما قرار داده، (و معلوم است که وحدت خویشاوندى و رحمى، یکى از شؤون و شعبه‏هاى وحدت سنخى و نوعى افراد بشر است).
با این بیان روشن شد که بدین جهت کلمه" و اتقوا" را در یک آیه دو بار ذکر کرد و امر به تقوا را در جمله دوم تکرار نمود که هر چند مضمون جمله دوم تکرار مضمون جمله اول بود، لیکن از آنجایى که معناى زایدى را در برداشت (و آن فهماندن اهمیت امر ارحام بود) لذا جمله" و اتقوا" را تکرار نمود. [ بستن توضیحات ]

توضیح : فرمود :« و هو الذی مرج البحرین هذا عذب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بینهما برزخا و حجرا محجورا و هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا و کان ربک قدیرا»(الفرقان/53--54) . و نیز فرموده :« و جعلنا کم شعوبا و قبائل لتعارفوا»(الحجرات/13) .
و نیز فرموده :« و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله»(الأحراب/6) .
و فرموده :« فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فی الارض ، و تقطعوا ارحامکم»(محمد/22) .
و فرموده : «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم»(النساء/9) و آیاتی دیگر که به نحوی برای اجتماع اثری اثبات می‏کند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : البته رقوب به معنای مطلق حفظ نیست ، بلکه تنها آن محافظت از حرکات و سکنات شخص محفوظ و مرقوب را مراقبت می‏گویند که به منظور اصلاح موارد خلل و فساد آن باشد ، و یا به این منظور باشد که حرکات و سکنات آنرا ضبط کنند .
پس کانه مراقبت همان حفظ کردن چیزی است به اضافه عنایت علمی و شهودی بر آن ، و به همین جهت مراقبت به معنای حراست ، و داروغگی ، و انتظار ، و بر حذر بودن ، و در کمین نشستن ، استعمال می‏شود ، و در قرآن خدای تعالی نیز رقیب خوانده شده ، چون اعمال بندگان را حفظ می‏کند تا پاداش دهد ، همچنین حفیظ و در کمین و وکیل نیز گفته شده است :« و ربک علی کل شی‏ء حفیظ»(سبأ/21) ،« الله حفیظ علیهم و ما انت علیهم بوکیل»(الشوری/6) ،« فصب علیهم ربک سوط عذاب آن ربک لبالمرصاد» (الفجر/13-14). [ بستن توضیحات ]

توضیح : پس اعتبار عقلی هم همان را می‏گوید که تاریخ گفته است ، و لیکن دانشمندان طبقات الارض و به اصطلاح ژئولوژی معتقدند که عمر نوع بشری بیش از ملیونها سال است ، و بر این گفتار خود ادله‏ای از فسیل‏هائی که آثاری از انسانها در آنها هست ، و نیز ادله‏ای از اسکلت سنگ شده خود انسانهای قدیمی آورده‏اند ، که عمر هر یک از آنها به طوری که روی معیارهای علمی خود تخمین زده‏اند بیش از پانصد هزار سال است .

این اعتقاد ایشان است لیکن ادله‏ای که آورده‏اند قانع کننده نیست ، دلیلی نیست که بتواند اثبات کند که این فسیل‏ها ، بدن سنگ شده اجداد همین انسانهای امروز است ، و دلیلی نیست که بتواند این احتمال را رد کند که این اسکلت‏های سنگ شده مربوط است به یکی از ادواری که انسانهائی در زمین زندگی می‏کرده‏اند ، چون ممکن است چنین بوده باشد ، و دوره ما انسانها متصل به دوره فسیل‏های نامبرده نباشد ، بلکه انسانهائی قبل از خلقت آدم ابو البشر در زمین زندگی کرده و سپس منقرض شده باشند ، و همچنین این پیدایش انسانها و انقراضشان تکرار شده باشد ، تا پس از چند دوره نوبت به نسل حاضر رسیده باشد .

و اما قرآن کریم بطور صریح متعرض کیفیت پیدایش انسان در زمین نشده ، که آیا ظهور این نوع موجود( انسان) در زمین منحصر در همین دوره فعلی است که ما در آن قرار داریم ، و یا دوره‏های متعددی داشته ، و دوره ما انسانهای فعلی آخرین ادوار آن است ؟ .
هر چند که ممکن است از بعضی آیات کریمه قرآن استشمام کرد که قبل از خلقت آدم ابو البشر (علیه‏السلام) و نسل او انسانهائی دیگر در زمین زندگی می‏کرده‏اند ، مانند آیه شریفه :« و اذ قال ربک للملائکة انی جاعل فی الارض خلیفة قالوا ا تجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء»(بقره/30) که از آن بر می‏آید قبل از خلقت بنی نوع آدم دوره دیگری بر انسانیت گذشته ، که ما در تفسیر همین آیه به این معنا اشاره کردیم .
بله در بعضی از روایات وارده از ائمه اهل بیت علیهم السلام مطالبی آمده که سابقه ادوار بسیاری از بشریت را قبل از دوره حاضر اثبات می‏کند ، و ان شاء الله بزودی در بحث روائی ، روایات نامبرده از نظر خوانندگان خواهد گذشت . [ بستن توضیحات ]

توضیح : چه بسا گفته باشند که اختلاف رنگ پوست بدن انسانها که عمده آن سفیدی در نقاط معتدله از آسیا و اروپا و سیاهی در ساکنان آفریقای جنوبی ، و زردی در ساکنان چین و ژاپن ، و سرخی در هنود آمریکائیان می‏باشد حکم می‏کند به اینکه هر یک از این نسل‏ها به مبدئی منتهی شود که غیر از مبدأ آن دیگری است ، چون اختلاف رنگها از اختلاف طبیعت خونها ناشی می‏شود ، و بنا بر این مبدأ مجموع افراد بشر نمی‏تواند کمتر از چهار نوع زن و شوهر باشد چرا که چهار نوع رنگ بیشتر وجود ندارد ( و از یک نوع زن و شوهر چهار نوع انسان منشعب نمی‏شود ، پس فرضیه آدم و حوا قابل قبول نیست) .
و چه بسا بر نظریه خود استدلال نیز کرده باشند به اینکه : همه می‏دانیم قاره آمریکا در قرون اخیر کشف شد ، ( که کریستف‏کلمب فرانسوی آنرا کشف کرد ) ، و وقتی کشف کرد سرخ پوستان را در آنجا دید ، با اینکه همه می‏دانیم سرخ‏پوستان هیچ ارتباط و اتصالی با سایر سکنه دنیا نداشتند و نمی‏شود احتمال داد که ساکنان نیم کره شرقی دنیا با فاصله بسیار زیادی که با آنان داشتند ریشه و منشا واحدی داشته باشند و همه به یک پدر و یک مادر منتهی شوند ، و لیکن هر دو دلیل علیل و محل خدشه است .
اما مساله اختلاف خونها و به دنبالش اختلاف رنگها هیچ دلالتی بر نظریه آنان ندارد ، برای اینکه بحث‏های طبیعی امروز اساس خود را بر این پایه نهاده که انواع کائنات در حال تطور و تحولند و با چنین مبنائی چگونه اطمینان پیدا می‏شود به اینکه اختلاف خونها و به دنبالش اختلاف رنگها مستند به تطور در این نوع نباشد ؟ با اینکه این دانشمندان جزم و قطع دارند بر اینکه تطور و تحول در بسیاری از انواع جانداران از قبیل اسب و گوسفند و فیل و غیر آن واقع شده و این بحث و فحص سرانجام به آثاری باستانی و تحت الارض بسیاری برخورده که کشف می‏کند چنین تطوری واقع شده علاوه بر اینکه علمای امروز هیچ اعتنائی به اختلاف رنگها نداشته ، در جرائد می‏خوانیم که در این ایام در انگلستان جمعی از دکترهائی که خود را طبیب می‏دانند در این صدد بر آمده‏اند که فرمولی تهیه کنند که رنگ پوست بدن انسان را تغییر دهند ، مثلا سیاه آن را به سفید مبدل سازند .
و اما مساله وجود انسانهای سرخ‏پوست در ماورای بحار با اینکه همین طبیعی دانان می‏گویند که تاریخ بشریت از میلیونها سال تجاوز می‏کند هیچ چیزی را اثبات نمی‏کند ، این تاریخ نقلی است که عمر بشر را ، شش هزار سال و اندی می‏داند ، و وقتی مطلب از این قرار باشد چه مانعی دارد که در قرون قبل از تاریخ حوادثی رخ داده باشد و قاره آمریکا را از سایر قاره‏ها جدا کرده باشد ، همچنانکه آثار باستانی ارضی بسیاری دلالت دارد بر اینکه دگرگونگیهای بسیاری در اثر مرور زمان در سطح کره زمین رخ داده ، دریاها خشکی و خشکی‏ها دریا شده ، و بیابانها کوه و کوه‏ها مسطح و از همه اینها مهم‏تر اینکه دو قطب شمال و جنوب و منطقه‏های زمین دگرگون گشته ، دگرگونی‏هائی که علوم طبقات الارض و هیات و جغرافیا آنرا شرح داده است ، و با این حرفها و نظریه‏ها دیگر دلیلی برای آقایان باقی نمی‏ماند مگر صرف استبعاد اینکه آمریکائی سرخ پوست ، با چینی زردپوست در یک پدر و یک مادر مشترک باشند .
و اما قرآن کریم ظاهر قریب به صریحش این است که نسل حاضر از انسان از طرف پدر و مادر منتهی می‏شود به یک پدر( بنام آدم ) و یک مادر( که در روایات و در تورات به نام حوا آمده) و این دو تن ، پدر و مادر تمامی افراد انسان است ، همچنانکه آیات زیر بر این معنا دلالت می‏کند :« و بدء خلق الانسان من طین ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهین»(السجده/7-8) .
«ان مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له کن فیکون» (آل عمران/59). «و اذ قال ربک للملائکة انی جاعل فی الارض خلیفة قالوا ا تجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبح بحمدک و نقدس لک ، قال انی اعلم ما لا تعلمون ، و علم آدم الاسماء کلها (البقره/30-31)«اذ قال ربک للملائکة انی خالق بشرا من طین فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین»(ص71-72) .
بطوری که ملاحظه می‏کنید آیاتی که نقل شد شهادت می‏دهند بر اینکه سنت الهی در بقای نسل بشر این بوده که از راه ساختن نطفه این بقا را تضمین کند ، و لیکن این خلقت با نطفه بعد از آن بود که دو نفر از این نوع را از گل بیافرید ، و او آدم و پس از او همسرش بود که از خاک خلق شدند ( و پس از آنکه دارای بدنی و جهازی تناسلی شدند فرزندان او از راه پدید آمدن نطفه در بدن آدم و همسرش خلق شدند )پس در ظهور آیات نامبرده بر اینکه نسل بشر به آدم و همسرش منتهی می‏شوند جای هیچ شک و تردیدی نیست ، هر چند که می‏توان( در صورت اضطرار) این ظهور را تاویل کرد . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و چه بسا که این احتمال خود را به ظاهر آیه زیر مستند کرده باشند ، که می‏فرماید : «و لقد خلقناکم ثم صورنا کم ثم قلنا للملائکة اسجدوا لادم »(الأعراف/11)چون این آیه از این اشاره خالی نیست که فرشتگان مامور شده‏اند برای کسی سجده کنند که خدای تعالی با خلقت او و تصویرش آماده سجده‏اش کرده است و آیه شریفه فرموده او شخص معین نبوده ، بلکه جمیع افراد بشر بوده است ، چون فرموده : شما را خلق کردیم و سپس صورتگری نمودیم ... و همچنین در آیه دیگر فرموده :« قال یا ابلیس ما منعک ان تسجد لما خلقت بیدی ... قال انا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین، ... قال فبعزتک لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین» (ص/75-83) (نخست سخن از خلقت یک فرد دارد ، می‏فرماید : ای ابلیس چه چیز تو را باز داشت از اینکه سجده کنی برای کسی که من او را به دست خود خلق کردم ؟ ... ابلیس گفت : من از او شریف‏ترم ، چرا که مرا از آتش و او را از گل آفریدی و در آخر از همان یک فرد تعبیر به جمع کرده می‏فرماید : ابلیس گفت : به عزتت سوگند که همه آنان را گمراه خواهم کرد ، مگر بندگان مخلصت را .

لیکن این احتمال قابل قبول نیست ، و اشکالهای زیر آن را رد می‏کند ، نخست اینکه مخالف ظاهر آیاتی است که نقل کردیم ، و دوم اینکه مخالف صریح آیه‏ای است که در دنبال نقل داستان خلقت آدم و سجده ملائکه و خودداری ابلیس از آن - در سوره اعراف - آمده و فرموده : «یا بنی آدم لا یفتننکم الشیطان کما اخرج ابویکم من الجنة ینزع عنهما لباسهما لیریهما سواتهما» (الأعراف /27).
چون ظهور این آیه در اینکه آدم شخصی معین بوده و در بهشت بسر می‏برده و شیطان ، او و همسرش را فریب داده ، جای تردید نیست .
سوم مخالفتش با ظاهر آیه زیر است که می‏فرماید :« و اذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابلیس قال ء اسجد لمن خلقت طینا قال ا رایتک هذا الذی کرمت علی لئن اخرتن الی یوم القیمة لاحتنکن ذریته الا قلیلا» (الإسراء/61-62). و چهارم مخالفتش با ظاهر آیه مورد بحث است که می‏فرماید :« یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا کثیرا و نساء ...» ، به همان بیانی که در تفسیرش گذشت .

پس همه این آیات - بطوری که ملاحظه می‏فرمائید - با این معنا که جنس بشر به اعتباری آدم نامیده شود و یک فرد از این جنس هم به اعتباری دیگر آدم خوانده شود نمی‏سازد و نیز با این معنا که خلقت بشر به اعتباری به تراب نسبت داده شود و به اعتباری دیگر به نطفه ، هیچ سازگاری ندارد ، مخصوصا آیه شریفه : «ان مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له کن فیکون ...»(آل عمران/59) که صریح در این است که خلقت آدم مانند خلقت عیسی و خلقت عیسی مانند خلقت آدم خلقتی استثنائی است و اگر منظور از کلمه آدم آدم نوعی بود ، دیگر تشبیه خلقت عیسی به آن معنا نداشت ، چون خلقت عیسی خارق العاده بود و خلقت نوع بشر بطور عادی است و صاحبان این احتمال از نظریه از حد اعتدال و میانه‏روی به حد تفریط گرائیده‏اند ، همچنانکه زین العرب یکی از علمای اهل سنت به سوی افراط گرائیده و گفته است اعتقاد به خلقت بیش از یک آدم ، کفر است ( یعنی آنقدر پای بند به فردیت شخص آدم شده که حاضر نیست آدم‏های متعدد در نسل‏های متعدد را بپذیرد ، با اینکه طبق روایات و نیز کشفیات اخیر آدم‏های بسیاری بوده‏اند که هر یک سر سلسله نسل خود به شمار می‏آیند ) .

آیاتی که گذشت برای اثبات این مطلب کافی است و نیازی به دلیل دیگر نیست ، برای اینکه همه آنها ، نسل بشر متولد شده از نطفه را منتهی به دو فرد از انسان به نام آدم و همسر او ( حوا ) می‏دانند و در باره خلقت آن دو صراحت دارند به اینکه : از تراب بوده ( در نتیجه جز این را نمی‏توان به قرآن کریم نسبت داد که ) پس انسانیت منتهی به این دو تن است و این دو تن هیچ اتصالی به مخلوقات قبل از خود و هم جنس و مثل خود نداشتند ، بلکه بدون سابقه حادث شده‏اند . [ بستن توضیحات ]

توضیح : و آنچه امروز نزد دانشمندان زیست‏شناس در باره طبیعت انسان شایع است این است که اولین فرد انسان فردی تکامل یافته بوده ، یعنی در آغاز انسان نبوده بعد در اثر تکامل انسان شده است ، و مخصوصا این فرضیه : یعنی اینکه : انسان قبلا یک فرد حیوان بود و با تکامل انسان شد هر چند بطور قطع مورد قبول و اتفاق همه دانشمندان نیست و به اشکالهای بسیاری برخورده و بصورتهای مختلف بر آن اعتراض کرده‏اند ، و لیکن اصل فرضیه ، یعنی اینکه انسان حیوانی بوده ، و در اثر تکامل انسان شده ، مطلبی است مورد تسلیم و قبول همه و تمام مسائل و بحثهائی را که در باره طبیعت انسان کرده‏اند بر اساس این فرضیه بنا نهاده‏اند چون تفصیل فرضیه آنان بدین قرار است که :
زمین ( که یکی از ستارگان سیار است ) در آغاز قطعه‏ای جدا شده از خورشید بوده ، و از آن منشعب شده ، و در آن ایام در حال اشتعال و چون فلزات ذوب شده مایع بوده ، و به تدریج و در تحت عواملی شروع به سرد شدن کرده ، و پس از سرد شدن باران‏های سهمگینی بر آن باریده و سیل‏های مهیبی بر روی آن جریان یافته ، و از تجمع آن سیل‏ها در نقاط گود زمین دریاها پدید آمده ، و سپس ترکیبات آبی و زمینی پدیدار گشته ، و پس از آن گیاهان آبی و بعد از تکامل یافتن گیاهان و مشتمل شدنش بر جرثومه‏های حیات ، ماهی و سایر حیوانات آبی پدید آمده ، و آنگاه ماهی بال دار پیدا شده که هم در آب زندگی می‏کرده و هم در خشکی ، و آنگاه حیوانات صحرائی و در آخر انسان موجود گشته ، و همه این تحولات از راه تکامل صورت گرفته ، تکاملی که بر ترکیبات موجود زمین در مرتبه سابق عارض ، گشته ، به این معنا که ترکیب موجود در زمین ، با تکامل از صورتی به صورت دیگر در آمده ، نخست گیاه پیدا شده ، و بعد حیوان آبی و آنگاه حیوان ذو حیاتین ، و سپس حیوان صحرائی و در آخر انسان .

دلیل همه اینها کمال منظمی است که در نهاد و ساختمان موجودات مشاهده می‏شود ، و پیداست که موجودات طوری منظم شده‏اند که از نقص رو به کمال بروند ، تجربه‏های پی در پی در موارد جزئی از تطور و تحول نیز دلیل دیگر بر این معنا است .

در اینجا ممکن است سؤال شود که منظور از این فرضیه ( فرضیه تطور ) چه بوده ؟ و با آن ، چه چیز را خواسته‏اند اثبات کنند ؟ جواب این است که می‏خواسته‏اند خواص و آثاری را که قبلا در نوع انسانی نبوده و بعدا پیدا شده توجیه کنند ، اما دلیل بخصوصی که فقط این فرضیه را اثبات کند و سایر فرضیه‏ها و محتملات مساله را نفی نماید نیاورده‏اند ، با اینکه فرض تباین این نوع با سایر انواع فرضی است ممکن ، و هیچ اشکالی متوجه آن نیست ، آری ما می‏توانیم نوع بشری را پدیده‏ای مستقل و غیر مربوط به سایر انواع موجودات فرض کنیم ، و تحول و تطور را در حالات او بدانیم نه در ذات او ، و این فرضیه علاوه بر اینکه ممکن است مطابق تجربیات نیز باشد ، چون ما تجربه کرده‏ایم که تاکنون هیچ فردی از افراد این انواع به فردی از افراد نوع دیگر متحول نشده ، مثلا هیچ میمون ندیده‏ایم که انسان شده باشد ، بلکه تنها تحولی که مشاهده شده در خواص و لوازم و عوارض آنها است .

و بحث مفصل این مساله جای دیگری لازم دارد و منظور ما از این مقدار که گفتیم این بود که اشاره کنیم به اینکه فرضیه تحول انواع تنها و تنها فرضیه‏ای است که مسائل گوناگونی را با آن توجیه کنند و هیچ دلیل قاطع بر آن ندارند ، پس حقیقتی که قرآن کریم بدان اشاره می‏کند که انسان نوعی جدای از سایر انواع است ، هیچ معارضی ندارد و هیچ دلیل علمی بر خلاف آن نیست . [ بستن توضیحات ]

توضیح : خواهی گفت که تجویز چنین ازدواجی هم مخالف با فطرت بشر و همچنین ، مخالف با شرایع انبیا است که آن نیز طبق فطرت است ، همچنان که خدای عز و جل فرموده :« فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم»(الروم/30) ، و حاصل مفاد آیه این است که شرایع الهی همه مطابق با فطرت است و دین پایدار هم دینی است که چنین باشد .
در پاسخ می‏گوئیم : این سخن که ازدواج خواهر و برادر منافی با فطرت باشد درست نیست و فطرت چنین ازدواجی را صرفا به خاطر اینکه ازدواج خواهر و برادر است نفی نمی‏کند و از آن تنفر ندارد ، بلکه اگر نفی می‏کند و اگر از آن تنفر دارد برای این است که باعث شیوع فحشا و منکرات می‏شود و باعث می‏گردد غریزه عفت باطل گردد و عفت عمومی لکه‏دار شود .

و پر واضح است که شیوع فحشا بوسیله ازدواج خواهر و برادر در زمانی است که جامعه گسترده‏ای از بشر وجود داشته باشد و اما در روزگاری که در تمامی روی زمین غیر از چند پسر و چند دختر از یک پدر و مادر وجود ندارند و از سوی دیگر مشیت خدای تعالی تعلق گرفته که همین چند تن را زیاد کند ، و افرادی بسیار از آنان منشعب سازد ، دیگر عنوان فحشا بر چنین ازدواجی منطبق و صادق نیست .

پس اگر انسان امروز از چنین تماس و چنین جماعی نفرت دارد به خاطر علتی است که گفتیم ، نه اینکه به حسب فطرت از آن متنفر باشد ، به شهادت اینکه می‏بینیم مجوسیان در قرنهائی طولانی ) بطوری که تاریخ ذکر می‏کند ( ازدواج بین خواهر و برادر را مشروع می‏دانستند و از آن متنفر نبودند و هم اکنون بطور قانونی در روسیه ) بطوری که نقل شده ( و نیز بطور غیر قانونی یعنی به عنوان زنا در اروپا انجام می‏شود .

یکی از عادات که در این ایام در ملل متمدن اروپا و آمریکا معمول است این است که دوشیزگان قبل از ازدواج قانونی و قبل از رسیدن به حد بلوغ سنی ازدواج ، بکارت خود را زایل می‏سازند و آماری که در این باره گرفته شده به این نتیجه رسیده که بعضی از این افضاها از ناحیه پدران و برادران دوشیزگان صورت می‏گیرد .
بعضی‏ها گفته‏اند : اینگونه ازدواج با قوانین طبیعی یعنی قوانینی که قبل از پیدایش مجتمع صالح در بشر به منظور سعادتش ، در انسان‏ها جاری بوده نمی‏سازد ، زیرا اختلاط و انسی که در بین افراد یک خانواده برقرار است غریزه شهوت و عشق ورزی و میل غریزی را در بین خواهران و برادران باطل می‏کند ، و به قول مونتسکیو حقوقدان معروف در کتابش روح القوانین : علاقه خواهر برادری غیر از علاقه شهوانی بین زن و مرد است لیکن این سخن درست نیست .
اولا : به همان دلیلی که خاطرنشان کردیم و ثانیا : به فرض هم که قبول کنیم منحصر در موارد معمولی است ، نه در جائی که ضرورت آن را ایجاب کند ، یعنی قوانین وضعی طبیعی نتواند صلاح مجتمع را تامین کند که در چنین صورتی چاره‏ای جز این نیست که قوانین غیر طبیعی مورد عمل قرار گیرد و اگر قرار باشد بطور کلی جز قوانین طبیعی پذیرفته نشود ، باید بیشتر قوانین معمول و اصول دایر در زندگی امروز هم دور ریخته شود ، ( در متن عربی کلمه لا در جمله بما لا تکون غلط است ) . [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر برهان (ج 1 ص 336 ح 10) از نهج البیان شیبانى از عمرو بن ابى المقدام‏ روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را مجمع البیان (ج 3 ص 3) روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را الدر المنثور (ج 2 ص 117) از عبد بن حمید از عکرمة روایت کرده است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : این روایت را تفسیر عیاشى (ج 1 ص 217 ح 1) و اصول کافى (ج 2 ص 150 ح 1) روایت کرده اند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : عرب جاهلیت به طوری که قرآن کریم حکایت می‏کند چنین وصفی داشتند که :« یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیة »(آل عمران/154)،« ا فحکم الجاهلیة یبغون»(المائده/50) ،« اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیة حمیة الجاهلیة»(الفتح/26) ،« و لا تبرجن تبرج الجاهلیة الاولی» (الأحزاب/33). عرب در آن ایام در سمت جنوب ، مجاور با حبشه بود که مذهب نصرانیت داشتند و در سمت مغرب ، مجاور بود با امپراطوری روم که او نیز نصرانی بود و در شمالش مجاور بود با امپراطوری فرس که مذهب مجوس داشت و در غیر این چند سمت عرب هند و مصر قرار داشت که دارای کیش و ثنیت بودند و در داخل سرزمینشان طوایفی از یهود بودند و خود عرب دارای کیش و ثنیت بود و بیشترشان زندگی قبیله‏ای داشتند و همه اینها که گفته شد ، یک اجتماع صحرائی و تاثیر پذیر برایشان پدید آورده بود ، اجتماعی که هم از رسوم یهودیت در آن دیده می‏شد و هم از رسوم نصرانیت و مجوسیت ، و در عین حال مردمی سر مست از جهالت خود بودند ، همچنانکه قرآن کریم در باره آنان فرموده :« و ان تطع اکثر من فی الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن و ان هم الا یخرصون» (الأنعام/116).
از این جهت که بگذریم عشایر عرب که مردمی صحرانشین بودند علاوه بر زندگی پستی که داشتند ، اساس زندگی اقتصادیشان را جنگ و غارت تشکیل می‏داد ، ناگهان این قبیله بر سر آن قبیله می‏تاخت و دار و ندار او را می‏ربود و به مال و عرض او تجاوز می‏کرد ، در نتیجه امنیتی و امانتی و سلمی و سلامتی در بین آنان وجود نداشت ، منافع از آن کسی بود که زورش بیشتر بود و قدرت و سلطنت هم از آن کسی که آن را به دست می‏آورد .
اما مردان عرب ، فضیلت و برتری در خونریزی و حمیت جاهلیة و کبر و غرور و پیروی ستمگران و از بین بردن حقوق مظلومان و دشمنی و ستیز با دیگران و قمار ، شراب ، زنا ، خوردن میته ، خون و خرمای گندیده و فاسد بود .
و اما زنان از تمامی مزایای مجتمع بشری محروم بودند ، نه مالک اراده خود بودند و نه مالک عملی از اعمال خود ، و نه مالک ارثی از پدر و مادر و برادر ، مردان با آنان ازدواج می‏کردند ، اما ازدواجی بدون هیچ حد و قیدی ، همچنانکه در یهود و بعضی از وثنی‏ها ازدواج به این صورت بوده و با این حال زنان به این کار افتخار می‏کردند و هر کسی را که دوست می‏داشتند به سوی خود دعوت می‏کردند در نتیجه عمل زنا و ازدواجهای نامشروع از قبیل ازدواج زنان شوهردار بین آنان شایع شد و از عجایب زنان آن روز این بود که چه بسا لخت و مادر زاد به زیارت خانه کعبه می‏آمدند . (در مورد اولا د و فرزندان عرب باید گفت ) یکی از بدبختی‏ها که گریبانگیر اولاد عرب بوده ، این بود که به دست پدر خود کشته می‏شد ، زیرا بلاد عرب خراب و اراضی آن خشک و بایر بود ، زراعتی نداشتند و بیشتر اوقات مردمش گرفتار قحطی و گرانی می‏شدند به این جهت پدران از ترس تهی دستی ، فرزندان خود را می‏کشتند ! و دختران را زنده به گور می‏کردند(التکویر/8) و بدترین خبر و وحشت‏زاترین بشارت این بود که به او بگویند همسرت دختر آورده است (الزخرف/17)! . بعد از گفتگو پیرامون همه این مطالب - که در باره احوال ، اعمال ، عادات ، و رسوم حاکم در بین عرب بود - امور دیگری از سیاق آیات قرآنی و خطابهائی که در آن به عرب شده ، به طور واضح استفاده می‏شود ، لذا خوانندگان را توصیه می‏کنم که این آیات و خطابها را و بیاناتی را که قرآن کریم در مکه و سپس در مدینه و بعد از شوکت یافتن اسلام به عرب کرده و به اوصافی که در آن آیات ، عرب را به آن توصیف نموده و اموری که قرآن عرب را به خاطر آن امور توبیخ و مذمت کرده و نهی‏هائی را که در این مدت ( با نرمی و یا به خشونت ) به عرب کرده ، به دقت مورد نظر قرار دهند که اگر مجموع اینها را مورد دقت قرار دهند ، خواهند دید که آنچه ما در باره عرب تذکر دادیم ، درست بوده است .
علاوه بر اینکه تاریخ هم همه این مطالب را ضبط کرده و از جزئیات ، تفاصیلی را ذکر نموده که در بیان ما نیامده بود ، چون بنای ما ، بیان آیات کریم و همچنین بنا بر اختصار گوئی است .
کوتاهترین کلمه و در عین حال وافی‏ترین بیان برای افاده همه مطالبی که از وضع عرب آوردیم ، همان کلمه جاهلیت و تعبیر از آن ایام به عهد جاهلیت است که همه معانی گذشته بطور اجمال در این کلمه خوابیده و مندرج است ، و این بود وضع جهان عرب در آن روز . [ بستن توضیحات ]

توضیح : از همین جا روشن می‏شود که چرا در آیه شریفه ، خطاب را متوجه ناس( همه مردم ) کرد و نه به خصوص مؤمنین ، و نیز چرا فرمان اتقوا را مقید به قید« ربکم» کرد و نفرمود : اتقوا الله - از خدا پروا کنید ، بلکه فرمود : ( از پروردگار خود پروا کنید ) ، چون صفتی که از خدا به یاد بشر انداخت ( که همه را از یک نفر خلق کرده ) صفتی است که پر و بال آن تمامی افراد بشر را می‏گیرد و اختصاصی به مؤمنین ندارد ، و این صفت خود یکی از آثار ربوبیت او است چون منشاش ربوبیت خدا یعنی تدبیر و تکمیل است ، نه الوهیت او . [ بستن توضیحات ]

توضیح : نویسنده:محمدکاظم تقوی
[ بستن توضیحات ]