توضیح : هم چنان که شاعر گفته «له سیمیاء لا تشق على البصر- او را نشانه‏اى است که دیدنش سخت نیست» و در قرآن مى‏فرماید: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ». بنا بر این، معناى «سومته»، «اعلمته» و معناى «مسومین»، «معلمین» است. [ بستن توضیحات ]

توضیح : سیاق بدون تردید این معنا را افاده مى‏کند که رجال اعراف منحاز و متمایز از دو طایفه نامبرده هستند، و خلاصه اینکه نه از اهل بهشتند و نه از اهل دوزخ. حال یا از این جهت است که اصلا انسان نیستند، و یا از این جهت است که از حیث سؤال و جواب و سایر شؤون و خصوصیات قیامت از آن دو طایفه بیرونند. و در حقیقت اهل محشر سه طایفه هستند: دوزخیان، اهل بهشت و اهل اعراف، هم چنان که در دنیا هم به سه طایفه تقسیم مى‏شدند: مؤمنین، کفار و مستضعفین، یعنى کسانى که از جهت ضعف عقل حجت بر ایشان تمام نیست مانند برخى از زنان و اطفال و پیران ناتوان و دیوانگان و سفهاء و امثال آنان. و یا از این جهت است که مقام و مرتبه آنان ما فوق مقام این دو طایفه است، پس در اصحاب اعراف سه احتمال هست:
اما احتمال اول که انسان نباشند، و از یکى از دو طایفه جن و ملک بوده باشند، احتمالى است که نمى‏توان به آن اعتناء نمود، زیرا اطلاق لفظ «رجال «شامل ملک نمى‏شود، چون این دو طایفه متصف به رجولیت و انوثیت نمى‏گردند. اگر چه گاهى به شکل مردانى ظاهر شوند، و لیکن صرف تمثل به صورت انسان مصحح اطلاق نیست، علاوه بر اینکه دلیل معتبرى هم بر این معنا نداریم.
ناگفته نگذاریم که تعبیر به «رجال «آنهم بطور نکره و بدون الف و لام به حسب عرف لغت دلالت بر احترام و اعتنا به شان اشخاصى که مقصود از آن هستند دارد، چون عادتا کلمه «رجل» دلالت بر انسان قوى در اراده و تعقل دارد، هم چنان که در امثال آیات: «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» (نور/37) و «فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا» (توبه/108) و «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» (احزاب/23) و «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ» (یوسف/109) و حتى در مثل آیه «ما لَنا لا نَرى‏ رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ» (ص/62) و آیه «وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ» (جن/6) این معنا بخوبى مشاهده مى‏شود. پس منظور از «رجال «افرادى هستند که در انسانیت خود در سر حد کمال مى‏باشند، و اگر در میان آنان افرادى از زنان فرض شود از باب تغلیب، لفظ رجال در مورد مجموع ایشان به کار مى‏رود.
اما مستضعفین، چون مزیت قابل اعتنایى ندارند، و غالبا از جنس زنان و یا اطفال و یا مردان دیوانه و خرف هستند، لذا نمى‏توانیم مراد از «رِجالٌ یَعْرِفُونَ» را چنین کسانى بدانیم زیرا اگر مراد چنین کسانى بود نمى‏فرمود: «رِجالٌ یَعْرِفُونَ» بلکه مى‏فرمود: «قوم یعرفون» یا «طائفة یعرفون» و یا «اناس یعرفون» و یا تعبیرات دیگرى که از قرآن کریم معهود است، مانند: «لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ» (اعراف/164) و «إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ» (اعراف/82) و «فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ» (صف/14).
علاوه بر اینکه اوصافى که خداى تعالى در آیات بعد براى رجال مزبور ذکر مى‏کند و تذکراتى که به آنان مى‏دهد امورى است که جز به اهل منزلت و مقربین درگاه خدا نمى‏تواند قائم باشد تا چه رسد به اینکه مردم متوسط و مستضعفین را هم شامل شود.
خلاصه کلام اینکه از چند جهت نمى‏توان گفت مراد از رجال اعراف مردم مستضعفند:
یکى اینکه این رجال در محلى قرار دارند به نام اعراف، و در مقامى هستند که از خصوصیاتى که در سیماى فرد فرد اهل محشر است به جمیع امتیازات نفسانى و تفاصیل اعمال آنان پى مى‏برند و حتى اهل دوزخ و بهشت را پس از رفتن به دوزخ و بهشت نیز مى‏بینند، و این مقام بدون شک مقام و منزلت رفیعى است مخصوص آنان، نه دوزخیان داراى چنان خصوصیتى هستند و نه اهل بهشت، به شهادت اینکه قرآن کریم از زبان اهل دوزخ مى‏فرماید: «ما لَنا لا نَرى‏ رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ» (ص/62) و نیز مى‏فرماید: «رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ» (سجده/29) و نیز مى‏فرماید: «لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ» (عبس/27).
معناى «سیما» این نیست که در قیامت اهل بهشت را به علامتى و اهل دوزخ را به علامتى دیگر از قبیل رو سفیدى و رو سیاهى نشان کرده باشند تا هر کس بتواند از آن علامت پى به بهشتى بودن و یا دوزخى بودن اشخاص ببرد، چون از آیه «وَ نادى‏ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ قالُوا ما أَغْنى‏ عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ» استفاده مى‏شود که اصحاب اعراف نه تنها از سیماى اشخاص کفر و ایمان و بهشتى بودن و دوزخى بودن آنان را درک مى‏کنند بلکه از قیافه‏ها به جمیع خصوصیات احوال و اعمال آنان پى مى‏برند، حتى از دیدن سیماى شخص مى‏فهمند که این شخص از آنهایى است که در دنیا همش همگى صرف جمع‏آورى مال دنیا مى‏شده، و ناگفته پیدا است که مردم مستضعف هرگز داراى چنین قدرتى نیستند.
دوم اینکه رجال اعراف هم با دوزخیان محاوره دارند و هم با بهشتیان، محاوره آنان با اهل دوزخ به این است که آنان را که همان پیشوایان کفر و ضلالت و طغیانند به احوال و اقوال‏شان بى‏پروا شماتت و سرزنش مى‏کنند. و محاوره آنان با اهل بهشت به این است که آنان را با تحیت‏هاى بهشتى درود مى‏گویند، با این حال و با اینکه به مقتضاى آیه «لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً» (نبا/38) مى‏دانیم که در روز قیامت هر کسى مجاز به حرف زدن نیست، و تنها بندگان حق‏گوى خدا حق تکلم را دارند، چگونه مى‏توان گفت مراد از رجال اعراف مردم مستضعفند؟
سوم اینکه از سیاق آیه بعد استفاده مى‏شود که اصحاب اعراف آن قدر مقامشان بلند است که سلام‏شان به اهل بهشت باعث ایمنى آنان مى‏شود، و به فرمان آنها وارد بهشت مى‏شوند، چنین مقامى چطور ممکن است براى مستضعفین دست دهد؟
چهارم اینکه آیات کریمه‏اى که جاى این رجال و مقام و منزلت‏شان و محاوره آنها با اصحاب جنت و اصحاب جهنم را بیان مى‏کند هیچگونه قلق و اضطرابى در باره ایشان نشان نمى‏دهد و ایشان را اصلا داخل در محضرین (احضار شدگان) و در هول و فزعى که دارند نمى‏داند، بلکه مى‏فرماید: «فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» (صافات/128) و بندگان مخلص خود را از حکم کلى احضار و هر گرفتارى و هول دیگرى استثنا مى‏کند و از اینکه در جمله «وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» دعایشان را نقل نموده و آن را رد نفرموده، استفاده مى‏شود که رجال اعراف در هر حرفى که بخواهند بزنند مجاز هستند و دعایشان هم مستجاب است، چون اگر اینطور نبود قطعا دعایشان را رد مى‏کرد هم چنان که هر جا دعاى اهل جمع و خواسته‏هاى اهل دوزخ را حکایت مى‏کند، بلافاصله آن را جواب داده و رد مى‏نماید.
از دقت در این آیات این خصوصیات استفاده مى‏شود که: اولا رجال اعراف از جنس ملائکه نیستند و ثانیا جمعى از بندگان مخلصند که مقام و منزلتشان از سایر اهل جمع بالاتر است، مردمى هستند که هر دو طایفه بهشتى و دوزخى را مى‏شناسند، و در تکلم به حق مجازند مى‏توانند شهادت دهند، و شفاعت کنند، امر کنند و حکم نمایند. و اما اینکه این رجال از جنس بشر هستند یا از جنس جن و یا مختلط از این دو جنس، الفاظ این آیات از آن ساکت است، و از خود آیات نمى‏توان این معنا را استفاده کرد. جز اینکه در هیچ جاى از قرآن کلامى هم که دلالت کند بر تصدى جن نسبت به شانى از شؤون بشر و وساطتش در کار آخرتى او از قبیل شهادت و شفاعت، دیده نمى‏شود، پس وقتى از جنس ملائکه و جن نبوده باشند، قهرا از جنس بشر خواهند بود. خواهید گفت: اثبات اینگونه خصوصیات براى بشر با امثال آیه «یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ» (انفطار/19) منافات دارد. جواب این است که این گونه آیات به آیات دیگرى تفسیر شده که دلالت دارند بر اینکه مقصود از آنها بیان این جهت است که در روز قیامت احاطه ملک خداى تعالى بر جمیع موجودات براى مردم ظاهر مى‏شود و در آن روز مردم به احاطه و اطلاق ملک خدا اعتراف مى‏کنند، نه اینکه تنها این مالکیت در روز قیامت براى خدا پیدا مى‏شود، زیرا خداوند پیوسته مالک على الاطلاق است و کسى هیچگاه به نفع کسى مالک چیزى نیست، نه اینکه در آخرت چنین باشد. ملائکه در آن روز در وساطت خود و شهداء بر شهادت خویش و شفعاء داراى شفاعت خویشتن مى‏باشند و قرآن کریم به این معنا تصریح دارد، چنان که فرموده: «وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» (انبیاء/103) و نیز فرموده: «یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ» (مومن/51) و نیز فرموده: «وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» (زخرف/86).
پس در عین اینکه ملکیت و حکم براى خدا است، دیگران هم به اذن او داراى حکم هستند- مانند دنیا- با این تفاوت که در دنیا حکم خداوند براى همه افراد ثابت و ظاهر و خلاصه مورد قبول نبود، و در آخرت بطور عیان ظاهر گشته دیگر کسى در باره آن دچار شک و یا خطا نخواهد شد.
این است آن معنایى که ما از آیات کریمه قرآن در باره اصحاب اعراف مى‏فهمیم، البته دیگران در این باره حرف‏هاى دیگرى زده‏اند که بعضى از آن حرفها خالى از بیهوده‏گویى نیست، و اینک ما به طور فهرست به آن اقوال اشاره نموده، مى‏گذریم:
1- اعراف چیزى است که بر هر دو طایفه مشرف است.
2- دیوارى است که مانند خروس داراى تاج است.
3- تلى است بین بهشت و جهنم که عده‏اى از گنهکاران بر آن تل مى‏نشینند.
4- این همان دیوار بین مؤمنین و منافقین است که آیه «فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ» اشاره به آن دارد.
5- اعراف به معنى تعرف و آشنایى است، یعنى در قیامت رجالى آگهى از حال مردم دارند.
6- اعراف همان صراط معروف است.
اینها حرفهایى است که در باره معناى اعراف زده‏اند، در باره رجالى هم که بر اعراف قرار دارند اختلافاتى است که شاید به دوازده قول بالغ شود:
1- اینکه آنها اشراف و بزرگانى هستند که از بین خلائق به کرامت خداوندى مخصوص و ممتاز شده‏اند.
2- قومى هستند که حسنات و سیئاتشان برابر است، نه حسناتشان بر سیئاتشان ترجیح دارد تا داخل بهشت شوند، و نه سیئاتشان بر حسناتشان فزونى گرفته تا به دوزخ در آیند، ناچار خداوند تا مدتى بر اعراف که درجه‏اى است بین بهشت و دوزخ بازداشتشان نموده، سپس به رحمت خود، آنها را داخل بهشت مى‏نماید.
3- اهل فترتند.
4- مؤمنین از طایفه جن هستند.
5- کودکانى هستند از کفار که قبل از رسیدن به حد تکلیف از دنیا رفته‏اند.
6- زنا زادگانند.
7- کسانى هستند که در دنیا به خوبى خود مى‏بالیدند.
8- ملائکه‏اى هستند که بر بالاى اعراف ناظر اشخاصند و هر کسى را از سیما و قیافه‏اش مى‏شناسند. و اگر کسى از صاحبان این قول بپرسد با اینکه ملائکه متصف به رجولیت و انوثیت نمى‏شوند، چطور آیه از آنها تعبیر به «رجال» کرده؟ در جواب مى‏گویند درست است که ملائکه مرد و زن ندارند و لیکن به شکل مرد در مى‏آیند.
9- انبیاء (علیهم السّلام) اند که هم به خاطر احترامى که دارند و هم براى اینکه گواهان بر خلایقند از مردم جدا شده، و بر اعراف قرار مى‏گیرند.
10- مردمان عادل از هر امتى هستند که براى شهادت دادن بر افراد امت خود بدانجا مى‏روند.
11- صلحا و فقها و علما هستند.
12- رجال اعراف عبارتند از: عباس، حمزه، على (علیه السّلام) و جعفر طیار که در نقطه‏اى از صراط مى‏ایستند تا دوستان خود را به سفیدى روى و دشمنان خود را به سیاهى روى بشناسند، این قول را آلوسى در روح المعانى (ج 8 ص 124 ط بیروت) از ضحاک از ابن عباس نقل کرده است.
در المنار (ج 8 ص 433 ط بیروت) مى‏گوید: «من این قول را در کتب تفسیر نیافتم، و ظاهرا آلوسى آن را از تفاسیر شیعه نقل کرده. و این قول صحیح نیست، زیرا رجال اعراف اهل بهشت و دوزخ را به قیافه‏هایشان مى‏شناسند و دیگر حاجتى نیست در اینکه این بزرگواران سر راه صراط بایستند تا منافقین و ناصبیان را که همان دشمنان على (علیه السّلام) و هواخواهان بنى امیه‏اند از دیگران بشناسند؟ علاوه بر اینکه از سیاق آیه و نظم کلام خداوند خیلى دور است که مرادش از اعراف، صراط بوده باشد».
اینکه صاحب المنار گفته است که روایت مذکور از کتب شیعه نقل شده صحیح نیست، زیرا هیچ یک از تفاسیر شیعه این روایت را به طریقى که شیعه به ضحاک دارد از ضحاک نقل نکرده، بلکه اگر هم متعرض نقل آن شده از یکى از تفاسیر عامه نقل کرده است، مثلا مجمع البیان (ج 4 ص 423 ط تهران) روایت را از تفسیر ثعلبى و او به سند خود از ضحاک از ابن عباس نقل کرده است؛ و ما به زودى روایاتى را که شیعه در باره رجال اعراف دارد در بحث روایتى آینده ایراد خواهیم نمود- ان شاء اللَّه تعالى-.
در اینجا ما را با صاحب المنار گفتارى است، و آن این نیست که چرا روایت مذکور را طرح کرده و قابل قبول ندانسته، چون روایت مزبور قابل اعتماد نیست، بلکه گفتار ما با او در آن علتى است که براى طرح روایت ذکر کرده، چه از آن بر مى‏آید که گویا وى در ابحاث راجع به معاد، نظامى را که آیات و احادیث براى روز قیامت بیان مى‏کند با نظام جارى در دنیا مقایسه نموده و آن را از نوع همین نظام پنداشته، و در نتیجه هر جاى آن با نظام دنیا وفق داشته قبول نموده، و هر کجایش وفق نداشته طرح کرده، و این جمود در فهم، و گزاف گویى عجیبى است- دقت بفرمایید-.
چون اگر صحیح باشد بگوییم با بودن اهل اعراف و تشخیص افراد نیک و بد از هم دیگر چه حاجت به اینکه آن بزرگواران در صراط بنشینند و آن گاه نتیجه بگیریم که پس این روایت باطل است، چرا صحیح نباشد بگوییم: «با بودن اهل صراط و تشخیص‏شان افراد نیک و بد را از یکدیگر، دیگر چه حاجت به اهل اعراف؟» و نیز چرا صحیح نباشد بگوییم حالا که اهل اعراف نیک و بد را از هم جدا مى‏کنند دیگر چه حاجت به سؤال و حساب و باز کردن نامه‏هاى اعمال و نصب میزان‏ها و حضور اعمال و اقامه شهود و به زبان در آوردن اعضاى بدن؟
و یا بگوییم این همه راههاى گوناگون براى سنجیدن اعمال براى چه؟ یکى از این راهها کافى بود. و یا بگوییم با بودن علم خدا به هیچ یک از این راهها حاجت نبود همانطورى که گفتیم.
گویا صاحب المنار صحنه قیامت را به یکى از صحنه‏هاى دنیا مقایسه کرده و با خود گفته است چطور ممکن است اعراف و دیوار بلندى که کشیده شده با صراط، متحد باشد؟ و یک نفر در عین اینکه در بالاى دیوار اعراف است بر سر راه صراط هم ایستاده باشد؟ لذا از در تعجب گفته است: «اعراف کجا و صراط کجا؟» و حال آنکه جزئیات امور آخرت هیچ ربطى به امور دنیا نداشته و قابل قیاس با آن نیست، و اگر قابل قیاس هم باشد تازه باز اشکال وى بر روایت وارد نیست، زیرا ممکن است صراط و اعراف را طورى معنا کنیم که با هم متحد شده و در نتیجه روایت مورد بحث از کار نیفتد، و آن معنا این است که بگوییم صراط به همان معناى معروف است و اعراف حجابى است که بر بالاى صراط و پل مزبور زده شده، و عباس و حمزه و على (علیه السّلام) و جعفر در آن حجاب قرار مى‏گیرند، علاوه بر اینکه صاحب المنار فراموش کرده که اصلا یکى از اقوال در مساله اعراف این است که اعراف همان صراط است، و این قول را طبرى در تفسیر خود (ج 8 ص 100) از ابن مسعود، و سیوطى در الدر المنثور (ج 3 ص 76 ط بیروت) از ابن ابى حاتم از ابن جریح نقل کرده‏اند.
و اما اینکه گفت: «علاوه بر اینکه از سیاق آیه و نظم کلام خداوند بسیار دور است که بگوییم مرادش از اعراف، صراط است» فسادش از حرفهاى قبلى او روشن‏تر است، براى اینکه این قبیل آیات از جزئیات معاد تنها کلیات و صفات عامى را بیان مى‏کند که معانیش معلوم ولى حقایقش مبهم و مجهول است، بنا بر این ممکن است پاره‏اى از جزئیات با صفاتى که در پاره‏اى اشخاص هست منطبق بوده و مراد از آن جزئیات و صفات آن اشخاص بوده باشد، هم چنان که ممکن است پاره‏اى از بیانات با بیان دیگرى منطبق شود، مثلا مقصود از اعراف، همان صراط باشد، هم چنان که مقصود از میزان، عدل است.
این بود آن دوازده قولى که در معناى اعراف بود، و ممکن است دو قول دیگر زیر را نیز به آن اضافه کرد: یکى اینکه بگوییم مقصود از رجال اعراف، مستضعفینى هستند که از جهت ضعف عقل، حجت بر آنها تمام نشده و مکلف به تکلیف نشدند، مانند مردان و زنان ضعیف و اطفال غیر بالغ، البته ممکن هم هست این قول را با دومین قول از دوازده قول متقدم یکى گرفته بگوییم این دسته از مردم هم حسنات و سیئاتشان برابر است چون اصلا حسنه و سیئه‏اى ندارند، و حجت بر آنان تمام نشده و مکلف به تکالیف شرع نبوده‏اند.
دوم اینکه مراد از رجال اعراف کسانى هستند که بدون اذن پدر به جهاد رفته و در جهاد شهید شده‏اند، از جهت خروج بدون اذن پدر اهل آتش، و از جهت کشته شدن در راه خدا اهل بهشت هستند، و بر طبق این قول روایتى هم هست، البته این قول را نیز ممکن است به همان قول دوم ارجاع داد. هم چنان که تعدادى از اقوال دوازده‏گانه را مى‏توان در عده دیگر آن گنجانید، مثلا مى‏توان قول پنجم را که مقصود از رجال اعراف را اولاد کفار مى‏دانست و همچنین قول سوم را که مى‏گفت مراد اهل فترتند به قول دوم ارجاع داد، چون اهل فترت و اولاد کفار ترجیحى در حسنات و یا سیئاتشان نیست. و همچنین مى‏توان قول ششم را که مى‏گفت منظور، اولاد زنا هستند از آن جهت که نه مؤمن و نه کافر شمرده مى‏شوند، و نیز قول‏ نهم، دهم، و یازدهم و دوازدهم را به قول اول برگردانید.
بنا بر این، اصول اقوالى که در مساله رجال اعراف هست، سه قول خواهد بود:
1- مراد از رجال اعراف صاحبان مقام و منزلت است، چیزى که هست بعضى گفته‏اند دارندگان این مقام و منزلت، انبیا (علیهم السّلام) هستند، و بعضى گفته‏اند گواهان بر اعمالند، و بعضى گفته‏اند علماء و فقهایند، و بعضى گفته‏اند اشخاص دیگرى هستند.
2- کسانى هستند که نه حسناتشان بر سیئاتشان ترجیح دارد و نه سیئاتشان بر حسناتشان.
3- ملائکه هستند.
اغلب مفسرین قول دوم را اختیار کرده و عمده چیزى که به آن استناد کرده‏اند روایاتى است که آنها را به زودى در بحث روایتى آینده، ایراد خواهیم کرد.
و اگر به خاطر داشته باشید گفتیم سیاق آیات اعراف با قول اول سازگار است، حتى بعضى از مفسرین از قبیل آلوسى با اینکه به قول دوم تمایل داشته مع ذلک از نظر سیاق چاره‏اى ندیده جز اینکه اعتراف کند به اینکه این قول با سیاق آیات نمى‏سازد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : ممکن هم هست بگوییم- هم چنان که زمخشرى هم در کشاف (ج 2 ص 107 ط بیروت) گفته- که این دو جمله، حال از ضمیر جمع در «لَمْ یَدْخُلُوها» است و همان فعل عامل در حال است و معنایش این است که: اصحاب جنت به این مطلب ندا شدند در حالى که در بهشت بودند و لیکن دخولشان در بهشت در حال یاس و نومیدى بوده، براى اینکه از مشاهده موقف هولناک قیامت و مساله دقت حساب دیگر امیدى برایشان نمانده بود.
و لیکن جمله «أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ ...» احتمال اول را تایید مى‏کند، و از آن استفاده مى‏شود که سلام رجال اعراف به اهل بهشت قبل از ورود ایشان به بهشت است. و اما احتمال اینکه دو جمله مزبور حال باشند از ضمیر جمع در «نادوا «احتمال ضعیفى است، براى اینکه‏ باعث مى‏شود جمله از افاده معنا ساقط گردد، و برگشت معنا به این شود که: «رجال اعراف که نه اهل بهشتند و نه اهل دوزخ و مکانشان در حجاب و حائل بین بهشت و دوزخ است، اهل بهشت را ندا کردند در حالى که خود داخل بهشت نشدند، و خیلى میل دارند داخل شوند» علاوه بر این، کسى که چنین احتمالى را مى‏دهد لا بد باید جمله «لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ» را استینافیه بگیرد، و بگوید: این جمله ابتداى مطلب است و خبر مى‏دهد از حال رجال اعراف. و یا جمله وصفیه است که بیان مى‏کند اوصاف آنان را، و تقدیر کلام این است که: بر اعراف رجالى هستند که داخل بهشت نشده و آرزوى آن را دارند.
و این بسیار بعید است که جمله مزبور استینافیه باشد، چون اگر استینافیه بود قاعدتا مى‏بایستى براى رفع اشتباه فاعل را اظهار مى‏کرد، نه آنکه با ضمیر به آن اشاره کند، هم چنان که در «وَ نادى‏ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا» که جمله‏اى است استینافیه، فاعل که همان اصحاب است اظهار شده است.
وصفیه بودن آن نیز بعید است، زیرا جمله «وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ» بدون هیچ ضرورتى بین وصف و موصوف فاصله شده است، و این جائز نیست. و همین احتمال یعنى احتمال برگشتن معناى «لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ» به اینکه بگوییم: «رجال اعراف وقتى چشم‏شان به اهل بهشت مى‏افتد آرزوى بهشت مى‏کنند، و وقتى چشم‏شان به دوزخیان مى‏افتد، از رفتن به دوزخ به خدا پناه مى‏برند» باعث شده عده‏اى اصحاب اعراف را رجالى بدانند که حسنات و سیئاتشان برابر است، و لیکن ما به هیچ وجه این احتمال را قبول نمى‏کنیم، نظر ما این است که جمله «لَمْ یَدْخُلُوها» حال از اصحاب جنت است، نه وصف اصحاب اعراف، و اما جمله «وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا». در باره حال بودن آن براى اصحاب اعراف نیز کلامى است که به زودى خواهد آمد. [ بستن توضیحات ]

توضیح : نیز الدر المنثور (ج 3 ص 87) از ابن جریر و ابن منذر از ابى زرعة بن عمر و بن جریر نقل کرده که گفت: شخصى از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پرسید: اصحاب اعراف چه کسانى هستند؟ فرمود: ایشان آخرین کسانى هستند که خداوند به حسابشان مى‏رسد، پس از آنکه به حساب جمیع بندگان رسید به این گروه مى‏فرماید: شما قومى هستید که حسناتتان شما را از آتش بیرون کرد و تا کنون وارد بهشت نشده‏اید، اینک شما آزاد شدگان من هستید، در بهشت آزادانه بگردید، و از میوه‏هاى آن استفاده کنید.
علامه طباطبایی: قول به اینکه اصحاب اعراف کسانى هستند که حسنات و سیئات‏شان با هم برابر باشد از ابن مسعود و حذیفه و ابن عباس نیز نقل شده است.
در کافى (اصول کافى ج 2 ص 408) به سند خود از حمزه طیار نقل کرده که گفت: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: مردم شش طایفه‏اند- تا آنجا که مى‏گوید- من عرض کردم: اصحاب اعراف چه کسانى هستند؟ فرمود: مردمى هستند که حسنات و سیئات‏شان برابر است، چون اگر خداوند چنین کسانى را به دوزخ ببرد به جهت گناهان خود آنان است و اگر به بهشت داخلشان کند به رحمت خود با آنان رفتار کرده است.
و نیز در کافى (اصول کافى ج 2 ص 408) به سند خود از زراره نقل کرده که گفت: امام ابو جعفر به من فرمود: در باره اصحاب اعراف چه مى‏گویى؟ عرض کردم: بالآخره از دو حال بیرون نیستند، یا مؤمنند یا کافر، اگر داخل بهشت شوند مؤمن، و گر نه کافرند. فرمود: به خدا سوگند نه مؤمنند و نه کافر، چون اگر مؤمن بودند در اعراف نمى‏ماندند، و مانند سایر مؤمنین داخل بهشت مى‏شدند، و اگر کافر بودند، باز در اعراف کارى نداشتند، و مانند سایر کفار داخل دوزخ مى‏شدند، و لیکن اینان قومى هستند که حسنات و سیئات‏شان برابر است. عرض کردم: سرانجام اهل بهشتند یا اهل دوزخ؟ فرمود: همانطورى که خداوند در باره آنان چیزى نفرموده تو نیز چیزى مگو. عرض کردم: پس امر آنان را به خدا واگذار کنم؟ فرمود: بلى، هم چنان که خداوند هم آنان را به مشیت خود واگذار کرده، اگر بخواهد آنان را به رحمت خود داخل بهشت مى‏کند و اگر بخواهد به کیفر گناهانشان به دوزخ مى‏برد، و ستمى هم به ایشان نکرده. عرض کردم: آیا کافر به بهشت مى‏رود؟ فرمود: نه. عرض کردم: غیر کافر به جهنم مى‏رود؟ فرمود: نه، مگر خدا بخواهد. اى زراره اگر از اینکه گفتم «مگر خدا بخواهد «تعجب کنى و آن را قبول نکنى از حق خارج خواهى شد، و عقد ایمان و تصدیقت گشوده خواهد گردید.
علامه طباطبایی: این روایات همانطورى که مى‏بینید اصحاب اعراف را به کسى تفسیر مى‏کند که حسنات و سیئاتش در میزان برابر هم باشد، و اینکه در بعضى از روایات دارد که جمله «لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ» کلام اصحاب اعراف است، با آیات اعراف منطبق نیست، و بیانش گذشت.
علاوه بر اینکه در تفسیر «وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ» (اعراف/8) گفتیم که میزان یا به رجحان حسنات سنگین مى‏شود، و یا به رجحان سیئات خفیف، و اما اینکه حسنات و سیئات در میزان با هم برابر باشد فرض ندارد چون معنا ندارد میزان هم سنگین شود و هم سبک و اگر هم فرض کنیم کسانى باشند که حسنات و سیئات‏شان با هم برابر باشد چنین کسانى مانند کفار و مستضعفینى که حجت بر آنها تمام نشده و در اثر ضعف مشاعر مکلف به تکلیف نگردیده‏اند، اعمالشان سنجیده نمى‏شود.
بله، از روایت اخیر چه بسا استفاده شود که منظور از کسانى که حسنات و سیئاتشان برابر است همان مستضعفینى هستند که در انتظار امر خدایند، که اگر خواست مشمول غفرانشان قرار دهد و اگر خواست عذابشان کند. و خلاصه استفاده شود که برابرى حسنات و سیئات کنایه از نبودن رجحان باشد. بنا بر این، اشکال وزن بر طرف مى‏شود، و لیکن اشکال دیگرى در روایت باقى مى‏ماند، و آن این است که با ظاهر آیات اعراف منطبق نیست، چون در این آیات براى اصحاب اعراف صفاتى ذکر شده که جز بر مردان فوق العاده و مقربین درگاه خدا و صدرنشینان مقام کرامت و سعادت تطبیق نمى‏شود، و معلوم است که مستضعفین هر چه هم ما آنان را اهل سعادت بدانیم داراى چنین مقامى نیستند. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علامه طباطبایی: مرحوم قمى در تفسیر خود (ج 1 ص 231) از پدرش از حسن بن محبوب از ابى ایوب از مرثد از امام صادق (علیه السّلام) قریب به این مضمون را نقل کرده است.
و این روایت به طورى که ملاحظه مى‏کنید به جاى کسانى که حسنات و سیئاتشان برابر است صریحا مستضعفین را اسم برده، و آن گاه فرموده که در این میان جماعتى از مستضعفین هستند که امید رفتن به بهشت را داشته و از رفتن به دوزخ به خدا پناه مى‏برند، و دیگر تفسیر نمى‏کند که این مستضعفین همان اصحاب اعرافند که هر کسى را به سیماى مخصوصش مى‏شناسند یا غیر آنان. بنا بر این، انطباق مضمون این روایت با آیات اعراف آسان است، فقط یک اشکال در آن هست و آن ظهور آیات اعراف است در اینکه کسانى که به اهل بهشت سلام مى‏دهند مقربین اهل اعراف مى‏باشند نه مستضعفین.
و بعید نیست که روایات این باب دستخوش اشتباهات ناقلین روایت و کج فهمى آنان شده باشد، مثلا ممکن است رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) یا بعضى از امامان فرموده باشند که جماعتى از مستضعفین هستند که خداوند آنان را یا به شفاعت شفعاء و یا به مشیت خود داخل بهشت مى‏سازد، آن گاه راوى فرمایش آن جناب را در اثر نقل به معنى به این صورت که مى‏بینى درآورده باشد، مخصوصا این اختلال در نقل به معنى و مضمون، در روایات وارده از ابن عباس و ابن مسعود و حذیفه و امثال آنان که مى‏گوید: رجال اعراف کسانى‏اند که حسنات و سیئات‏شان برابر باشد، به خوبى به چشم مى‏خورد، چون این دسته از روایات اختلاف فاحشى‏ در متن آنها است. و همچنین روایت قمى از امام صادق (علیه السلام) که اگر به دقت مطالعه شود صدق ادعاى ما معلوم مى‏گردد.
در الدر المنثور (ج 3 ص 88) از مسند حارث بن ابى اسامه و از ابن جریر و ابن مردویه نقل کرده که همگى از عبد اللَّه بن مالک هلالى از پدرش روایت کرده‏اند که گفت: شخصى خدمت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) عرض کرد: اصحاب اعراف چه کسانى هستند؟ فرمود: قومى هستند که بدون اجازه پدرانشان براى جهاد در راه خدا خارج شده و در این راه شهید شدند، شهادت‏شان مانع مى‏شود از اینکه به دوزخ روند، و نافرمانى پدران مانع مى‏شود از اینکه به بهشت درآیند، و اینگونه اشخاص آخرین کسانى خواهند بود که وارد بهشت مى‏شوند.
علامه طباطبایی: این معنا به طریق دیگرى از ابى سعید خدرى و ابى هریره و ابن عباس نیز روایت شده، و ما سابقا اشکال آن را بیان کرده گفتیم که با ظاهر آیات راجع به اعراف منطبق نیست. علاوه بر اینکه مساله جهاد در راه خدا اگر واجب عینى باشد که اذن ندادن پدر آن را ساقط نمى‏کند، و اگر واجب عینى نباشد بیرون شدن براى آن حرام است، و مساله شهادت هم حرمتش را بر نمى‏دارد مگر اینکه شخص جاهل مستضعف باشد که در چنین صورت باز همان حرفهایى که در باره مستضعف بودن اصحاب اعراف زدیم، در اینجا مى‏آید. [ بستن توضیحات ]

توضیح : علامه طباطبایی: جمله «من عرفنا و من انکرنا» که در کلام حضرت است ممکن است به صورت فعل و فاعل (او را شناختیم) باشد و مى‏تواند فعل و مفعول (ما را شناخت) باشد، در صورت دوم به همان معناى سایر روایات است که هر کس آنان را بشناسد ایشان هم او را مى‏شناسند و هر که آنان را نشناسد ایشان هم او را نمى‏شناسند.
در بصائر الدرجات (ص 500 ح 16) به سند خود از جابر بن یزید نقل کرده که گفت: از امام باقر (علیه السّلام) پرسیدم اعراف چیست؟ فرمود: رجال اعراف محترم‏ترین خلق خداى متعال هستند.
علامه طباطبایی: سائل رجال را با اعراف یکى دانسته، و لذا امام هم در جواب بر طبق ارتکاز او جواب داده، و گویا سائل اعراف را جمع عرف، به معناى عریف و عارف مى‏دانسته، هم چنان که به این معنا نیز روایات زیادى وارد شده که پاره‏اى از آن در اینجا نقل خواهد شد.
نیز در بصائر الدرجات (ص 496 ح 6) به سند خود از اصبغ بن نباته نقل کرده که گفت: «در محضر مبارک امیر المؤمنین (علیه السلام) بودم، مردى از آن جناب معناى آیه «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» را پرسید، حضرت در جوابش فرمود: اعراف مائیم که انصار خود را به سیمایشان مى‏شناسیم، اعراف مائیم که کسى خدا را جز از راه ما نمى‏تواند بشناسد، اعراف مائیم که در قیامت بین بهشت و دوزخ مى‏ایستیم و کسى داخل بهشت نمى‏شود مگر اینکه ما او را شناخته، او نیز ما را بشناسد، و در آتش داخل نمى‏شود مگر کسانى که ما را نشناسند و ما آنان را نشناسیم، این است معناى آیه، و خداوند اگر مى‏خواست خود را به همه مردم مى‏شناسانید، تا قدرتش را بشناسند و از درى که قرار داده بر وى در مى‏آمدند، و خداوند ما را باب خود و صراط و سبیل خود قرار داده، همان بابى که هر کس بخواهد به درگاهش راه یابد، باید از آن باب وارد شود.
علامه طباطبایی: بصائر الدرجات این روایت را به سند خود (غایة المرام به نقل از بصائر الدرجات ص 356 ح 22) از مقرن از امام صادق (علیه السّلام) نیز روایت کرده است و مقصود از آن مرد، ابن الکواء است. و این داستان را کلینى هم در کافى (کافى ج 1 ص 260 و غایة المرام به نقل از کافى ص 354 ح 9) از مقرن نقل کرده که گفت: از امام صادق (علیه السّلام) شنیدم که فرمود: ابن الکواء نزد امیر المؤمنین (صلّی الله علیه و آله) آمد ... .
ظاهرا مراد از شناختن و نشناختن که در روایت است محبت و بغض است، و معنایش این است که داخل بهشت نمى‏شود مگر کسى که او ما را به ولایت و محبت بشناسد و ما او را به اطاعت بشناسیم، و داخل دوزخ نمى‏شود مگر کسى که او ما را به ولایت نشناسد و ما او را به اطاعت نشناسیم، چون اگر مراد از معرفت صرف شناختن بود آن وقت با جمله «یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» منافات داشت، اینهم باز بعید نیست که ناشى از تصرف راوى در الفاظ روایت باشد، به شهادت این روایت که صاحب مجمع البیان (ج 4 ص 423) آن را از حاکم ابو القاسم حسکانى به سندى که خود داشته و آن را ذکر نکرده از اصبغ بن نباته نقل مى‏کند، چون در این روایت اصبغ مى‏گوید: من در حضور حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) نشسته بودم که ناگاه ابن الکواء وارد شد، و از آن جناب معناى این آیه را پرسید؟ حضرت فرمود: واى بر تو اى ابن الکواء! این مائیم که در قیامت بین آتش و بهشت مى‏ایستیم، پس هر کس ما را یارى کرده باشد او را به سیمایش شناخته داخل بهشتش مى‏کنیم، و هر کس ما را دشمن مى‏داشته مى‏شناسیم و به دوزخ روانه‏اش مى‏کنیم.
و در تفسیر عیاشى (ج 2 ص 18) از هلقام از ابى جعفر (علیه السّلام) روایت کرده که گفت: من از آن جناب معناى آیه «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» را پرسیدم و عرض کردم معناى «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ» چیست؟ فرمود: شما در آن قبیله‏اى که هستید مردانى را سراغ دارید که همه افراد قبیله را از خوب و بد بشناسند؟ عرض کردم: بلى. فرمود ما نیز از آن رجالى هستیم که هر کس را به سیمایش مى‏شناسند.
علامه طباطبایی: در این روایت «اعراف» جمع «عرف» گرفته شده، مانند «اقطاب» که جمع «قطب» است. و عرف به معناى معروف از هر چیزى است، و بعید نیست این کلمه مصدرى باشد به معناى مفعول که اگر چنین باشد معناى: «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ» این مى‏شود که: بر احوال و امور معروف آنان رجالى موکلند، و این معنا با آنکه گفتیم اعراف به معناى قسمت‏هاى بالاى حجاب است و همچنین با آن روایاتى که مى‏گفت اعراف تل‏هایى است بین بهشت و دوزخ منافات ندارد، براى اینکه ممکن است اعراف به همان معنا باشد، و در عین حال معرفت هم که در ماده لفظ اعراف هست معناى خود را در همه موارد استعمال حفظ کند.
این مطلب را نباید از نظر دور داشت که اخبار وارده از طرق ائمه اهل بیت (علیه السّلام) در معانى فوق و قریب به آن معانى بسیار زیاد است، و آنچه را که ما در اینجا نقل کردیم، نمونه‏اى از آن بود.
و در تفسیر برهان (ج 2 ص 21 ط قم) از تفسیر ثعلبى از ابن عباس روایت کرده که گفت: اعراف موضع بلندى است از صراط که على (علیه السّلام)، عباس، حمزه و جعفر ذو الجناحین در آنجا قرار مى‏گیرند، و شیعیان خود را به سفیدى روى و دشمنان خود را به سیاهى رویشان مى‏شناسند.
علامه طباطبایی: در بیان سابق همین روایت را از تفسیر مجمع البیان از ثعلبى از ضحاک از ابن عباس نقل کردیم. [ بستن توضیحات ]